Profiel
Het lijkt nu echt gedaan met het NatLab, Philips’ uitvinderscentrum voor Willie Wortels
Miljardenbedrijven als ASML en NXP werden geboren uit de onderzoek- en ontwikkelingsafdeling van Philips. In het fameuze Natlab zagen ook de cd, de dvd en video 2000 het licht. Met de laatste ingreep lijkt het definitief gedaan met fundamenteel onderzoek bij het bedrijf.
Ooit leek het Natuurkundig Laboratorium (NatLab) van Philips op een uitvinderscentrum uit een sciencefictionserie. Kleine teams deden er allerlei onderzoeken, niet alleen op het gebied van elektrotechniek, maar ook op terreinen als biologie, astronomie en kernfysica.
Onder leiding van Gilles Holst en, na de Tweede Wereldoorlog, Hendrik Casimir werkten onderzoekers in grote vrijheid. Onderzoek en ontwikkeling waren een kwestie van zeer lange adem, maar leverden uiteindelijk producten op als de elektronenmicroscopen van Thermo Fisher, de compact disc, de video 2000 en de wafersteppers van ASML. Dankzij het NatLab groeide Philips uit tot wereldconcern.
Maandag maakte Philips-topman Roy Jakobs bekend dat zijn bedrijf uitgerekend veel arbeidsplaatsen schrapt op het gebied van onderzoek en ontwikkeling. Minder onderzoek, meer impact voor het bedrijf, is het devies.
Gevolgen lange termijn
De vraag is wat dit besluit op de lange termijn voor gevolgen heeft, gezien de bijdrage die NatLab heeft geleverd aan het succes van Philips. Het NatLab werd in 1914 opgericht door Gerard Philips zelf. Willie Wortels van de Technische Hogeschool in Delft en van universiteiten kregen hier alle ruimte.
Een van de eerste belangrijke uitvindingen was de pentode, die in 1926 in Philips’ eerste radio-ontvanger zat. Later werd de pentode, een elektronenbuis met niet drie maar vijf drie elektroden, in vrijwel elke radio en elke versterker toegepast.
Onderzoeksteams konden echter ook fundamenteel onderzoek doen zonder dat duidelijk was of het tot een concreet product zou leiden. Zo had het NatLab een pianist in dienst met het pseudoniem Kid Baltan (‘NatLab’ achterstevoren), die mocht experimenteren met elektronische muziek.
Een ander team moest onderzoeken of het mogelijk was naast geluid ook beeld op een plaat te zetten. De beeldplaat werd nooit een succes, maar leidde wel tot de cd en dvd, die niet alleen technisch, maar ook commercieel een enorme doorbraak waren.
Out of the box denken
Weer een andere team ontwikkelde robots. Bob van Tol, die er jarenlang in het NatLab werkte, vertelde enkele jaren geleden in de Volkskrant: ‘Philips wilde dat de NatLab-onderzoekers out of the box konden denken. Dat werd echt gestimuleerd. Een van de resultaten was de geheel elektronische radiosonde die begin jaren zestig werd ontwikkeld met het KNMI. Die sonde ging aan een ballon omhoog en verzond gegevens over klimaat en het weer.’
Philips wilde wel voorkomen dat het NatLab intern werd gezien als een anarchistische broederschap van wereldvreemde eigenheimers die hobbyden op kosten van de zaak. De NatLab-medewerkers moesten daarom na vijf tot zeven jaar ergens anders in het bedrijf aan de slag. Het voordeel was dat elk Philipsonderdeel vertrouwd was met de activiteiten van het NatLab.
Rond 1975 werkten er tweeduizend mensen bij het NatLab, van wie ongeveer 600 onderzoekers met een universitaire opleiding. Vanaf eind jaren zeventig veranderde Philips stapje voor stapje van een technologisch gedreven onderneming in een meer commercieel gedreven verkoopmaatschappij.
Geloof in fundamenteel onderzoek verwatert
Toen met Henk van Riemsdijk het laatste (aangetrouwde) familielid uit de leiding van het bedrijf stapte, begon de ontmanteling van het NatLab. Onderzoek en ontwikkeling verhuisden naar de productdivisies. Het NatLab moest zich voegen naar de wensen van de divisies en vanaf 1989 moest het tweederde van zijn inkomsten verdienen met gecontracteerd onderzoek. Het geloof in de stimulerende rol van fundamenteel onderzoek verwaterde.
In 1985 werd Kees Bulthuis hoofd van het NatLab. In drie jaar tijd verminderde hij de uitgaven met 60 miljoen euro. Hij ontsloeg honderden NatLab-medewerkers, waaronder in 1990 de gehele wiskundeafdeling. In een intern memo stelde hij weinig waarde te hechten aan het winnen van individuele prijzen, ‘zelfs als het de Nobelprijs betreft’, de teamprestatie moest prevaleren.
Bulthuis stapte op in 1999. Een jaar later verkocht Philips het NatLab-complex voor 425 miljoen euro aan een groep investeerders, en werd de High Tech Campus gebouwd. Verdere ontslagen reduceerden het aantal Philips-werknemers tot circa 250.
In een eerdere versie van dit artikel werd de naam van Willie Wortel per abuis als Willy Wortel geschreven. Dat is verbeterd.
