Gratis rijles, welkomstbonus: krappe arbeidsmarkt vraagt om creatieve werkgevers

De Haagse gereedschapskist is leeg

De huidige krapte op de arbeidsmarkt is niet tijdelijk. Door vergrijzing en ontgroening is de spanning structureel. En wat blijkt: de Haagse gereedschapskist om meer mensen beschikbaar te krijgen voor werk is vrijwel leeg. Een nieuwe aanpak is nodig.

Natuurlijk is er nu economische rugwind, met een recordaantal vacatures en een rap dalende werkloosheid. En natuurlijk neemt de krapte af als de economie hapert of de conjunctuur omslaat. Maar de arbeidsmarkt blijft overspannen, stellen de hoogleraren arbeidsmarkt Joop Schippers (Utrecht) en Ton Wilthagen (Tilburg).

Decennia heeft Den Haag zich op dit moment voorbereid. Twintig jaar geleden werden in het gebouw van de Sociaal-Economische Raad al alarmistische bijeenkomsten belegd over de demografische omslag. Over de aanstaande samenloop van twee fenomenen, de pensionering van de naoorlogse babyboom gecombineerd met de veel kleinere jaargangen die daarop volgden. Als niets zou gebeuren, zouden tussen 2010 en 2015 tienduizenden moeilijk vervulbare vacatures ontstaan in zorg, in onderwijs en zo’n beetje alle bedrijfstakken.

De arbeidsmarkt moest verruimd, zoals dat in Den Haag heet. Vluchtroutes via de sociale zekerheid moesten afgesloten. Dat gebeurde vaak onder het mom van financiële noodzaak, maar ‘verruiming van het arbeidsaanbod’ speelde ook mee. Dat is in rap tempo gebeurd.

Vrouwen werden gestimuleerd aan het werk te gaan door tweeverdieners belastingvoordelen te geven boven kostwinners. De werkloosheidsuitkering WW werd ingekort van maximaal vijf jaar naar maximaal 38 maanden en nu, per 2019, naar maximaal twee jaar. Gemeenten voeren de bijstand sinds 2006 streng uit. De arbeidsongeschiktheidsuitkering WAO is vervangen door de veel strengere Wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen. Het vroegpensioen is afgeschaft. Als klap op de vuurpijl is 65 jaar als pensioenleeftijd losgelaten. Die stijgt mee met de levensverwachting.

Wasbeurt

Hiermee is de bodem van de Haagse gereedschapskist in zicht. De sociale zekerheid biedt geen vluchtroutes meer om langdurig aan werken te ontkomen. Natuurlijk kan de WW altijd nog korter, maar dat biedt nauwelijks soelaas. Het roer moet dus om, vinden hoogleraren arbeidsmarkt Joop Schippers en Ton Wilthagen, al leggen zij verschillende accenten.

Schippers verwacht van werkgevers meer initiatief. Hij wijst op het kansloze solliciteren door werkzoekende vijftigplussers. ‘Het beeld is dat hun kwalificaties niet voldoen. Als dat zo is, moeten werkgevers zich inspannen door hun kennis een wasbeurt te geven.’

Wilthagen legt de nadruk bij de uitkeringsgerechtigden. ‘We moeten nu alle mensen aanspreken die op de reservebank zitten. We moeten hen scholen en bij de hand nemen. Nederland geeft vergeleken met omringende landen heel weinig uit aan scholing van uitkeringsgerechtigden. Daar is een wereld te winnen.’

Unisono noemen Wilthagen en Schippers het totale, onbenutte potentieel aan mensen. De uitkeringsgerechtigden (WW, bijstand, de jonggehandicapten) en de 4,2 miljoen deeltijdwerkers, waarvan tien procent volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek langer wil werken. ‘Als deeltijdwerkers een paar uur langer gaan werken, lost dat veel op’, zegt Wilthagen. Maar ook het aanboren van de ‘nuggers’ - niet-uitkeringsgerechtigden - biedt arbeidspotentieel, vooral degenen die niet (meer) in aanmerking komen voor een uitkering, zoals veel werklozen na afloop van de WW-duur.

Politiek en werkgevers zullen het roer om moeten gooien nu vergrijzing en ontgroening de arbeidsmarkt structureel veranderen. En oog hebben voor de mogelijkheden van nieuwe technologieën.

De nieuwe vrachtwagenchauffeurs van transportbedrijf Bas Logistics uit Etten-Leur hoeven geen auto te kunnen rijden, zo nijpend is de nood aan nieuwe truckers. Het klinkt curieus, een vrachtwagenchauffeur zonder zelfs maar een autorijbewijs – als badmeesters zonder zwemdiploma, vaatchirurgen zonder anatomische kennis. Maar je moet wat als transportbedrijf met een overschot aan orders en onderbezette cabines. Dus mogen jongeren met de droom om ooit met de vlam in de pijp door de Brennerpas te scheuren bij Bas Logistics op kosten van de baas rijles nemen: eerst rijbewijs B, daarna door naar C.

‘Omdat er nogal een groot gebrek is aan chauffeurs hebben ze hier het idee bedacht van jongens, we gaan gewoon de niet-chauffeurs zoeken’, vertelde Brian van Bladel, een met exact dezelfde stem en tongval als VVD-fractieleider Klaas Dijkhoff gezegende instructeur, onlangs tegen Omroep Brabant. ‘Misschien vinden die het wel leuk om chauffeur te worden – dat is eigenlijk het idee erachter.’

Ideeën zijn hard nodig nu de noodkreten van werkgevers ons om de oren vliegen. ‘Autobedrijven somber door personeelstekort’, kopte de NOS vrijdag, ‘Personeelstekort bouw gaat door het dak’, chocoladeletterde De Telegraaf. Automonteurs, tegelzetters, timmerlieden, verpleegkundigen, ict’ers, obers, politieagenten, basisschoolleraren, kraamhulpen – aan zo ongeveer alles is gebrek. De personeelstekorten zijn inmiddels zo dringend dat ze de economische groei remmen, waarschuwt De Nederlandsche Bank: de 3,3 procent bbp-groei in 2017 vertraagt dit jaar naar 2,5 procent, volgend jaar naar 1,9 procent, is de verwachting.

Ach en wee-geroep

Onderbelicht in de alarmverhalen blijft echter veelal wat werkgevers zelf kunnen doen om zich aantrekkelijker te maken. Het ach en wee-geroep onder bovenbazen heeft soms iets weg van een onwelriekende, immer humeurige vrijgezel, die zijn falen op de liefdesmarkt wijt aan een ‘tekort aan vrouwen’. Door de krapte op de arbeidsmarkt moeten werkgevers tegenwoordig net zo goed bij werknemers solliciteren als andersom. Welke gereedschappen hebben werkgevers in de strijd om nieuw personeel?

Een beter salaris is natuurlijk het meest evidente gereedschap. Maar met loonsverhogingen is het vooralsnog als met wachten op Godot: al tijden kijken we er reikhalzend naar uit, maar ze komen maar niet. Ondanks de economische bloementijd stijgen de salarissen niet of nauwelijks harder dan de inflatie. Een verklaring zou kunnen zijn dat het altijd even duurt voordat dit effect te merken is op onze loonstrookjes, zoals Trouw onlangs optekende bij werkgeversvereniging AWVN. ‘Er zijn cao’s die nog tot 2020 lopen. Dat zijn vertragende mechanismen.’ Maar cao’s gelden niet voor zzp’ers, en ook onder zelfstandigen stijgen de tarieven tot nu toe maar mondjesmaat: met 1,5 procent in 2017, een schamele 0,1 procentpunt boven inflatie.

Wel beter gaat het met de vaste contracten: het eerste kwartaal van dit jaar namen die voor het eerst in negen jaar (iets) harder toe dan het aantal flexbanen – met 124 duizend, oftewel 2,4 procent, versus 2 procent meer flexwerk, aldus het CBS. Daarmee is de flexibilisering van de economie even tot staan gebracht: 73,3 procent van de werknemers heeft nu een vast contract, iets meer dan een jaar eerder.

Slim werkgeverschap

Tot zover de primaire arbeidsvoorwaarden. Maar ook op secundair vlak kunnen werkgevers genoeg bieden. Zelf personeel opleiden bijvoorbeeld, zoals transportbedrijf Bas Logistics. Of neem het kersverse Ron Blaauw College, door de Ouderkerkse meesterchef zelf opgezet om een nieuwe generatie koks van ‘à point’ tot ‘zeste’ het vak te leren. Broodnodig, want in oktober schatte Koninklijke Horeca Nederland het tekort aan koks nog op zesduizend.

En zo zijn er tal van voorbeelden van slim werkgeverschap. De snelgroeiende Amsterdamse ‘wolkenbank’ Ohpen – aanbieder van betaalsystemen voor banken, volledig ‘in the cloud’ – probeert schaarse ict’ers niet alleen te lokken én behouden met een eigen boksring, maar ook door personeel Ohpen-aandelen aan te bieden. Sommige ziekenhuizen zetten nog drastischere middelen in op zoek naar zeldzame anesthesiemedewerkers, IC-verpleegkundigen en andere specialistische functies: welkomstbonussen en ‘aanbrengpremies’ van 1.000 euro of hoger zijn geen uitzondering.

Maar wat als er nou echt niet genoeg personeel te vinden valt? Dan kunnen werkgevers natuurlijk altijd nog personeel uit het buitenland halen. Zoals de Griekse verpleegkundestudenten in het Arnhemse ouderenzorgcomplex Malburgstaete. Of de tientallen Spaanse en Portugese tandartsen die de afgelopen jaren in Nederlandse praktijken zijn gaan werken.

En anders is er altijd nog de nucleaire optie: het werk automatiseren. Dagblad Tubantia had daar laatst een mooi voorbeeld van: een Rijssens bouwbedrijf had zoveel moeite om genoeg personeel te vinden dat het is overgestapt op prefab vloeren en binnenwanden. Op die manier hoeven de onderdelen niet meer gemaakt te worden op de bouwplaats en kan het bedrijf toe met minder handjes. Er wordt gevreesd dat dit een gevolg kan zijn van de huidige personeelstekorten: niet per se hogere lonen, maar extra animo voor werkgevers om menselijke arbeid te vervangen door robots of andere slimme foefjes. Als het tekort aan truckers aanhoudt, zal een toekomst vol zelfrijdende vrachtwagens weleens een stuk sneller naderbij kunnen komen dan gedacht – de gratis rijlessen van Bas Logistics ten spijt.