Fundamentele verandering Nederlandse landbouw: minister zet in op kringlooplandbouw. Maar verwacht ze niet te veel?

Tussen kalfjes die bij de moeder drinken en rondvliegende zwaluwen kwam Landbouwminister Schouten zaterdag met haar antwoord op de boeren smeekbede: ‘Geef ons richting’. Zij kunnen zich opmaken voor een fundamentele verandering. Het huidige, op kostenverlaging en productieverhoging gebaseerde landbouwsysteem is niet langer houdbaar, en moet noodgedwongen plaatsmaken voor duurzame kringlooplandbouw.

Tot die ‘ingrijpende’ conclusie kwam Schouten na een uitgebreide rondgang langs deskundigen, boeren, maatschappelijke organisaties en andere belanghebbenden. Het staat opgetekend in haar landbouwvisie met als ambitieuze ondertitel Nederland als koploper in kringlooplandbouw. In 2030 moet Nederland een agrarisch gidsland zijn op het gebied van duurzame landbouw, was zaterdag haar hoofdboodschap bij de presentatie in een stal van boerderij Hoeve Biesland in Delfgauw.

Schouten wordt geprezen voor haar lef met de faillietverklaring van het decennia oude landbouwmodel van winstmaximalisatie. Een kringlooplandbouw sluit aan bij wat veel deskundigen en milieuclubs als noodzakelijk achten om het klimaat en het milieu in Nederland niet nog meer schade toe te brengen door de almaar intensievere landbouw. Maar het visiedocument roept wel de vraag op hoe de minister de structurele verandering voor elkaar denkt te krijgen.

Voor de overheid ziet ze maar een beperkt sturende rol. ‘Hoe we dit gaan doen is aan ons allemaal.’ Behalve de boer zullen ook banken, supermarkten en consumenten anders moeten kijken naar voedsel en de productie ervan. Door op andere gronden kredieten te verstrekken dan winstmaximalisatie en meer te betalen voor voedsel, bijvoorbeeld. ‘Het kabinet vertrouwt op de kracht van de samenleving om de omslag naar de kringlooplandbouw te maken.’

Zelfregulering

Het is de vraag hoe terecht dit vertrouwen is. De landbouw blinkt de laatste tijd niet uit in zelfregulering - zie het fipronilschandaal, zie de mest- en kalverfraude. Een circulaire landbouw vergt bovendien een logistieke puzzel van jewelste. Wie gaat dit organiseren en wie draait op voor de kosten? De Rabobank gaf deze zomer alvast aan weinig te voelen voor investeren in duurzame initiatieven waarvan het rendement onduidelijk is.

In een kringlooplandbouw worden grondstoffen en reststromen uit de akkerbouw, veehouder en tuinbouw over en weer zo veel mogelijk (her-)gebruikt. Door bijvoorbeeld op grote schaal vee te voeden met aardappelschillen, bietenpulp en bierborstel, wordt verspilling tegengegaan en is minder soja uit verre landen nodig. Of door in de akkerbouw ter vervanging van kunstmest extra gewassen te planten die de bodem van voedingsstoffen voorzien.

Koplopers op dit gebied krijgen ‘vanaf nu een stevige steun in de rug’ en de regelgeving wordt aangepast om het leven van kleine boeren gemakkelijker te maken. Maar de uitdaging is de veel grotere groep boeren mee te krijgen die door het huidige systeem van veel en goedkoop produceren in de financiële problemen zitten. ‘Hoe kan ik groen worden als ik rood sta?’, haalde duurzaamheidspionier Volkert Engelsman van biologische groente- en fruitimporteur Eosta een boer aan.

Ook voor grote boeren betekent het nogal wat. Schouten wil toe naar landbouw die in grote mate grondgebonden is, wat betekent dat er via de mest niet meer fosfaat op het land terechtkomt dan goed is voor de bodem. Voor bedrijven met veel vee en weinig grond betekent dit dat zij gigantische hoeveelheden gras uit de omgeving moeten halen en hun mest weer bij collega’s kwijt moeten.

Kleinere veestapel?

Het blijft nog onduidelijk wat de minister dergelijke boeren (financieel) te bieden heeft op weg naar haar kringloop, behalve dat ze Europese landbouwgelden ervoor vrij wil maken. Maar die nemen af voor Nederland, en bovendien was er dit jaar teleurstelling over de duurzaamheidsplannen van de Europese Commissie. Eén oplossing: verdere verkleining van de veestapel - onontkoombaar om de klimaatdoelen te halen volgens diverse deskundigen - komt niet ter sprake in het schrijven van de minister. Ze zet ook geen vraagtekens bij huidige realiteit dat het kleine Nederland vooral voedsel voor de export produceert.

De minister erkent wel dat de omslag naar een kringlooplandbouw en verduurzaming veel van het aanpassingsvermogen van deze sector vergt. Zelf bleek ze recentelijk weinig buigzaam toen bioboeren in de problemen kwamen vanwege de strenge mestwetgeving waar ze part noch deel aan hadden. Ook een regeling die het voor boeren aantrekkelijker maakt om kruidenrijke akkers en andere vegetatie voor insecten en vogels te laten staan op hun land schoof ze vooruit tot na haar ambtstermijn. Terwijl beide prima past in haar visie van een circulaire landbouw.

Kringlooplandbouw-expert Martin Scholten van de Animal Sciences Group van de Wageningen Universiteit gaf eerder dit jaar in de Tweede Kamer uitleg over wat hij ‘een fundamentele omslag van de Nederlandse landbouw’ noemt. Hij had nog wel een waarschuwing: een kringlooplandbouw moet ‘onder gezaghebbende regie’ gebeuren en gepaard gaan met ‘passende financiële incentives’.

Zo denkt Natasja Oerlemans, voedsel- en landbouwexpert van het Wereld Natuur Fonds, er ook over. 'De visie van minister Schouten biedt het perspectief om decennia van natuurverlies om te buigen naar herstel', zegt ze. 'Of dit gaat lukken, hangt af van het lef en daadkracht van de minister om daadwerkelijk natuurherstel te realiseren én boeren een duidelijk toekomstperspectief te bieden.'

De doorgaans conservatieve LTO vindt weliswaar dat Schouten de lat hoog legt, maar de boerenorganisatie zegt ook dat de ideeën van de minister passen bij de ambitie van veel boeren en tuinders. ‘Dit is een visie die ons aanspreekt en waar we met de minister graag over doorpraten’, zegt voorzitter Marc Calon. Met de betrokkenen partijen wil Schouten in het voorjaar van 2019 concrete afspraken op papier hebben. Eind-oktober van dit jaar komt de minister met haar begroting en zal blijken wat ze bereid is beschikbaar te stellen voor haar ‘ingrijpende keuze’.