Feesten, en dan wegwezen

Een staat die de financiële markten tegen zich in het harnas jaagt, kan wel inpakken. Massa’s kiezers kun je misschien nog negeren, massa’s speculanten niet. Dat heeft nu ook de Duitse bondskanselier Angela Merkel gemerkt. Ze aarzelde lang om de Grieken te hulp te komen – omdat ze bang was door de kiezers te worden afgestraft – maar uiteindelijk moest ook zij concluderen dat niet de kiezers maar de speculanten het laatste woord hebben.

Het gedrag van speculanten vertoont grote gelijkenissen met het gedrag van de massa’s zoals dat wordt beschreven in Massa en macht van Elias Canetti en in mindere mate De opstand der horden van José Ortega y Gasset. De financiële markten worden in toenemende mate beheerst door de feest- en vluchtmassa’s van Canetti. Het ene moment beleggen ze massaal in internetbedrijven, Amerikaanse hypotheken, Europese staatsobligaties of China, om het volgende moment weg te vluchten en hun bezittingen in de uitverkoop te gooien, waardoor de koersen ineenstorten. In het geval van Griekenland zijn al enige tijd de vluchtmassa’s actief.

Als deze massa’s hun zin niet krijgen, kunnen ze de hele wereld meeslepen. De Griekse schuldencrisis breidde zich uit naar Portugal, Spanje, de euro en uiteindelijk naar de hele wereld, waardoor zelfs de Amerikaanse president Barack Obama ongerust opbelde met het verzoek of Europa de massa’s in toom kon houden.

Potje
Het wonderlijke van het gedrag van deze massa’s is dat de onderliggende feiten niet plotseling radicaal zijn veranderd. Het was bekend dat Griekenland een potje maakt van zijn financiën, dat de Griekse pensioenen op den duur onbetaalbaar worden, en dat Grieken massaal de belasting ontduiken. Tot nu toe werd dat altijd met de mantel der liefde bedekt.

Het is ook sinds het najaar van 2008 duidelijk dat de staatsschuld overal in Europa fors aan het stijgen is. Tot dit voorjaar werd dat niet als probleem ervaren; waarom nu wel?

Voor het antwoord op die vraag kunnen we het best te rade gaan bij meesterspeculant George Soros, die in The New Paradigm For Financial Markets (2008) heeft beschreven hoe de financiële markten werken. Soros kan dat weten: in 1992 dwong hij in zijn eentje het Britse pond op de knieën. Hij speculeerde zo hard op een daling van het pond, dat de Britse regering zich genoodzaakt zag de eigen munt te devalueren. Soros liet als eerste zien dat soevereine staten niet langer de macht hadden over de financiële markten. Een anonieme horde speculanten had de macht overgenomen.

Het tragische van Soros is dat hij eigenlijk helemaal geen superbelegger wil zijn. Liever was hij filosoof, en uiteindelijk is hij dat ook geworden. Zijn filosofie is gebaseerd op zijn ervaring als superbelegger. De eerste stelling luidt: ‘Mensen baseren hun beslissingen niet op de feitelijke toestand waarmee ze te maken hebben, maar op hun perceptie van de situatie.’ Dat klinkt misschien als een open deur, maar niet als je bedenkt hoeveel analisten en investeerders met een uitgestreken gezicht beweren dat ze hun beslissingen baseren op een rationale analyse van keiharde feiten.

Zijn tweede stelling: ‘Hun beslissingen zijn van invloed op de situatie en veranderingen in de situatie zullen hun perceptie doen wijzigen.’

Deze twee basisbeginselen leiden ertoe dat oordelen op financiële markten zich eindeloos versterken, dat er voortdurend zeepbellen worden opgeblazen en weer knappen. De feiten over Griekenland zijn niet veranderd, maar de perceptie wel en doordat de perceptie is veranderd, veranderen ook de feiten. Vanwege de negatieve beeldvorming willen minder beleggers aan Griekenland lenen, waardoor de rente stijgt en de financiële problemen van Griekenland groeien. Hierdoor besluiten nog meer beleggers dat ze niet aan Griekenland willen lenen, waardoor de rente nog verder stijgt, enzovoort. en zo verder. Als de vluchtmassa eenmaal in beweging is gekomen, is er geen houden meer aan.

Een feestmassa laat zich leiden door hetzelfde mechanisme. Toen iedereen geloofde dat de Amerikaanse huizenprijzen nooit konden dalen, stroomde er veel geld naar de Amerikaanse huizenmarkt, waardoor de huizenprijzen omhoog gingen. Meer geld volgde, de prijzen stegen explosief. Ook hier werd de perceptie eindeloos versterkt, totdat, als bij toverslag, de feestende massa werd bevangen door angst en op de vlucht sloeg. Dat gebeurde in 2007 en 2008.

Het blijft moeilijk te voorspellen wanneer die feestmassa omslaat in een vluchtmassa, wanneer het verschil tussen de perceptie en de werkelijkheid zo groot is dat iedereen ontwaakt en maakt dat hij wegkomt. Soros voelt het aan zijn onderrug. Rond het omslagpunt van feest naar vlucht of andersom beginnen zich daar spanningen op te bouwen.

Het zichzelf versterkende mechanisme dat door Soros ‘reflexiviteit’ wordt genoemd, veroorzaakt dat iedereen op de financiële markten geneigd is zijn individualiteit op te geven en op te gaan in de massa. Als iedereen gelooft dat de bomen in China tot aan de hemel groeien, dan kun je dat maar beter zelf ook geloven. Want als iedereen in China gelooft, gaan de koersen van Chinese aandelen omhoog en daar kun je maar beter van profiteren – ook al ben je er stiekem van overtuigd dat China nooit aan de hooggespannen verwachtingen kan voldoen.

Soros is niet de eerste die het irrationele gedrag op de financiële markten beschreef. De econoom John Maynard Keynes wees er in de jaren dertig al op dat investeerders, die zich graag presenteren als het toonbeeld van rationaliteit, in werkelijkheid bezeten zijn door Animal Spirits, dierlijke geesten.

Ook na de internethype waren er wetenschappers die erop wezen dat beleggers last hebben van ernstige vormen van kuddegedrag en lijden aan een ziekelijke vorm van cognitieve dissonantie. Informatie die niet in hun wereldbeeld past (‘de inflatie in China neemt snel toe’ of ‘de zeepbel op de vastgoedmarkt dreigt te knappen’) wordt lange tijd genegeerd.

Soros beperkt zich niet tot het gedrag op de financiële markten. Hij ziet de reflexiviteit ook terug in de moderne democratie. Ook daar hebben standpunten de neiging zichzelf te versterken, waardoor de feiten ondergesneeuwd dreigen te raken. De waarheid en de kiezer kunnen worden gemanipuleerd, schrijft Soros.

Lange tijd geloofde hij dat een vrije democratie het middel was tegen alle maatschappelijke kwalen, en het vrije kapitaalverkeer het beste medicijn tegen veel economische kwalen. Nu, aan het einde van zijn leven, begint hij daaraan te twijfelen. De manier waarop de toenmalige Amerikaanse president George Bush de angst voor het terrorisme aanwakkerde om de geesten rijp te maken voor de inval in Irak, opende hem de ogen. ‘Het nastreven van macht krijgt vaak voorrang boven het streven naar de waarheid.’

Als het streven naar de waarheid niet meer het hoogste doel is, vertonen kiezers hetzelfde gedrag als beleggers. Ze denken niet meer zelfstandig na, maar vallen ten prooi aan percepties die zichzelf versterken. Slimme machthebbers maken daarvan gebruik.

De reden voor de dominantie der massa’s is in beide gevallen dezelfde. De Nederlandse kiezer is net zo vrij geworden als het internationale kapitaalverkeer. Het is eenvoudig om van de ene partij naar de andere over te stappen. Naast het flitskapitaal staat de flitskiezer. Hoe meer kapitaal en kiezers kunnen flitsen, des te sterker is de invloed van de reflexiviteit.

Scherp
Is dat erg? Het grote voordeel van het vrije kapitaalverkeer is dat het bedrijven scherp houdt. Als je weet dat beleggers elk moment kunnen wegrennen, ben je als bestuursvoorzitter geneigd voortdurend op je tenen te lopen. Het nadeel is dat het lastig is om een langetermijnstrategie te volgen. Flitsbeleggers zijn vooral geïnteresseerd in de winst op korte termijn.

Voor de democratie geldt hetzelfde. De mogelijkheid dat de kiezers op elk moment van een feestmassa in een vluchtmassa kunnen transformeren, houdt politici scherp, maar het is niet echt stimulerend voor het ontwikkelen van een langetermijnvisie.

De democratie, kan, om met Soros te spreken, alleen goed functioneren als het electoraat staat op ‘bepaalde maatstaven van eerlijkheid en waarheidsgetrouwheid’. Dat zou je misschien ook van speculanten moeten verlangen. Kiezer en belegger moeten worden heropgevoed of met regels aan banden gelegd. Opdat de feestmassa en de vluchtmassa niet al te dominant worden.