Een onafhankelijker positie voor de ambtenarij leidt tot beter debat en betere besluiten

Zou het Europese besluitvormingsmodel ook bruikbaar zijn in Nederland? Deze gedachte drong zich op, vorige week, na het lezen van de voorstellen van de Europese Commissie voor een vergroeningscontract voor het oude continent, de Green Deal. Wat is dat model dan? En hoe zou het Nederland kunnen helpen?

Het cruciale verschil tussen het Europese en Nederlandse besturingsmodel is de positie van de ambtenarij. In Nederland staan ambtenaren in toenemende mate in dienst van ministers; in Brussel heeft de ambtenarij (de Europese Commissie) een zelfstandige positie. Dat laatste is beter voor goed debat en goede besluitvorming dan het eerste.

Hoezo beter? Een onafhankelijk ambtenarij kan het beestje bij zijn naam noemen. Wat is het probleem? Hoe groot is het? Wat zijn de beleidsopties? Wat is er voor en tegen? Welke effecten mag je ervan verwachten? Wat is dus ons voorstel in het licht van het verhogen van de welvaart in Nederland? En als dat werk allemaal is gedaan, kan de ambtenarij dat pakket in alle openheid naar het parlement sturen, en naar een kleine ministersploeg. We horen graag wat u ervan vindt. In beide gremia vindt dan politieke besluitvorming plaats, en rolt er een beslissing uit, die de ambtenaren vervolgens uitvoeren. Kabinet en parlement hebben uiteraard agenderingsbevoegdheid: ambtenarij kijk hier naar, want dat vinden we belangrijk.

Dit zou tegelijkertijd een stap terug in de tijd zijn en een stap vooruit. Terug in de tijd, want vroeger was de ambtenarij veel onafhankelijker van de politiek dan nu, een vierde macht met een eigen agenda voor de lange termijn. De ‘minister van dienst’ was iemand met wie de ambtenarij een aantal onderwerpen van die eigen agenda voor elkaar kon krijgen. Politieke plannen van de minister werden in het departement geanalyseerd en in voorkomende gevallen teruggeven met een notitie waarin stond beschreven waarom het een beroerd plan was. Aan deze ondoorzichtige machtspositie van de ambtenarij (Yes, minister) is, terecht, een einde gemaakt.

Dezer dagen staat de ambtenarij in dienst van de minister. Naast zijn of haar bescherming (tegen negatieve beeldvorming en tegen het parlement) staat de uitvoering van het (gedetailleerde) regeerakkoord centraal, hoe idioot en welvaartsverlagend het in de coalitie gebakken compromis ook is. In Kamerbrieven worden bij voorkeur geen doelstellingen beschreven, laat staan van de harde kwantitatieve soort, want dat kan de minister later in problemen brengen. Wel een doel maar geen beleid? Ook dat wordt de Kamer als een doorbraak verkocht. Natuurlijk wordt er nog wel tegengesproken door (top)ambtenaren. Dat mag in de regel twee keer per onderwerp, en daarna moet de ambtenaar loyaal zijn aan (het politieke lot) van de minister.

Voor een beter bestuur van Nederland is het daarom nodig de zelfstandige positie van de ambtenarij te heroveren, maar deze keer transparant. Een ambtenarij die zelfstandig analyses maakt en publiceert (dit is een groot probleem, ook al wil de politiek er niet over praten). Die in het openbaar opschrijft: dit zijn de drie oplossingsroutes, kies er vrijelijk één afhankelijk van de politieke krachtsverhoudingen, maar schuilen of vluchten kan niet meer. Een ambtenarij die publiekelijk noteert: het door u voorgestelde politieke compromis is onuitvoerbaar.

De top van zo’n ambtelijke organisatie moet uiteraard door kabinet en Kamer worden gefiatteerd (zoals dat ook met eurocommissarissen het geval is), maar verder kan de politiek doen waar hij voor is: agenderen en keuzes maken.

Frank Kalshoven is directeur van De Argumentenfabriek. Reageren? E-mail: frank@argumentenfabriek.nl.