Een knap staaltje jongleren

ALSOF ZE EEN vlag gaat planten op een zojuist bedwongen bergtop, zo betreedt minister Tineke Netelenbos van Verkeer vrijdag 19 mei het perscentrum Nieuwpoort. 'De Randstad wordt weer bereikbaar', verkondigt ze stralend. Het heeft twintig maanden van strijd, vasthoudendheid en ijver gekost. Maanden waarin het bedrijfsleven en ANWB elkaar vinden in hun haat tegen de tolpoorten, waarin de VVD-fractie in de Tweede Kamer het maatschappelijk verzet aanwakkert en bij tijd en wijle niemand meer een cent voor tolpoorten geeft.

Netelenbos pakt het verzet in. We gaan elf miljard investeren in wegen en openbaar vervoer, verklaart ze haar euforische stemming in Nieuwspoort. Het kordon van rekeningrijden is van de baan, akkoord, maar de tolpoorten blijven overeind. De vier grote steden gaan proefdraaien met rekeningrijden en betaalstroken.

Als Netelenbos, zeg maar 'Turbo Tineke', in 1998 aantreedt als minister van Verkeer en Waterstaat, treft ze in haar erfenis het rekeningrijden. Het fenomeen komt uit de koker van haar VVD-voorgangster. Smit-Kroes, Maij-Weggen en Jorritsma laten op hun beurt proefballonnen op over spitstarieven, tolpleinen en rekeningrijden. Jorritsma, ten slotte, stuurt de Kamer een wetsvoorstel. Het regeerakkoord van Paars II maakt er als vanzelf melding van. Er komen tolpoorten om de Randstad van een verkeersinfarct af te helpen. Niemand in de coalitie van PvdA, VVD en D66 die zich er in die dagen echt over opwindt.

De 'juf van Onderwijs', die haar partijleider Kok om een ministerspost had gevraagd, duikt er als een terriër bovenop om nooit meer los te laten. 'Dat wordt nog lachen', zeggen ze in de VVD, als ze het plan ontvouwt: proefkordons met tolpoorten rond de vier grote steden. Plotseling is iedereen weer bij de les en blijkt het verzet enorm.

Hans Blankert, indertijd voorzitter van VNO/NCW, heeft een uitgewerkt plan voor betaalstroken. Netelenbos zoekt eind 1998 contact met hem, maar het overleg levert niets op. 'Ik ga door', zegt Netelenbos als ze de bezwaren van het bedrijfsleven heeft aangehoord. 'Werk vooral je eigen ideeën uit', raadt ze Blankert nog aan.

Die aarzelt een paar maanden later niet om de pers bijeen te roepen en van zijn grondige afkeer van het rekeningrijden te getuigen. Een bestaande overleggroep van werkgevers, het 'Noordzee-beraad', wordt omgevormd tot een Breed Beraad tegen het Rekeningrijden. Intussen probeert de ANWB via De Telegraaf het hele Nederlandse volk te mobiliseren.

Op dat moment heeft ook de VVD de roep van het volk verstaan. 'Geen kordons, niet in de hele Randstad, maar een kleine proef en het resultaat moet te meten zijn', eist specialist Hofstra bij de behandeling in de Kamer. De PvdA is furieus, omdat ze ongevraagd in de hoek is gemanoeuvreerd van de verdedigers van een VVD-plan. Net als de liberalen beseffen ook de sociaal-democraten niks te kunnen winnen bij een volksopstand.

De ANWB zet de strijd onverdroten voort. Intussen krijgt Netelenbos geen voet aan de grond bij de vier grote steden. 'Hoe kom ik hier ooit doorheen', laat ze zich in het kabinet ontvallen. Steun krijgt ze van haar voorganger Annemarie Jorritsma en van minister van Financiën Gerrit Zalm. Premier Wim Kok aarzelt. Ook hij is bezorgd over het massieve maatschappelijke verzet.

Op haar departement spreken Netelenbos' topambtenaren Ralph Pans en Bram Westerduin, een oud-gediende, de minister moed in. 'Je voert een kansloze strijd tegen de files als je niet voor het gebruik van de weg laat betalen. Je moet vasthouden', prenten ze haar in.

Fractieleider Ad Melkert, Kok en Netelenbos gaan in conclaaf. De PvdA-top heeft geen trek in de lasten van het rekeningrijden. Maar Netelenbos wil niet opgeven. Ze wil het regeerakkoord uitvoeren en zegt: 'We hebben getekend voor de introductie van het rekeningrijden.'

Langzaam rijpt het idee zieltjes te winnen door de lasten te verlagen en de lusten te verhogen. Minder tolpoorten en tegelijkertijd een pakket aan investeringen in wegen en openbaar vervoer. Netelenbos spreekt halverwege 1999 alleen nog van een beperkte proef met het rekeningrijden. De tegenstanders denken dan dat ze de slag hebben gewonnen en dat de bui zal overwaaien.

Ze weten niet dat Netelenbos in stilte overlegt met de bestuurders van Amsterdam, Den Haag, Rotterdam en Utrecht. 'Wat zijn uw wensen voor verbetering van de infrastructuur en bent u bereid mee te doen aan een proef met tolpoortjes?', vraagt ze. Amsterdam wenst twee miljard voor de Noord-Zuidlijn en krijgt die. 'Zo maak je principes vloeibaar', hekelen tegenstanders.

Maar lang niet overal weet Netelenbos het overleg uit de impasse te halen. Het gaat stroef. Bestuurders aarzelen. We zullen grote beurzen en congressen wegjagen als we gaan experimenteren met rekeningrijden, zeggen ze. En alleen als alle vier de grote steden meedoen, zijn ze bereid na te denken, geven ze Netelenbos mee als boodschap. Hun wensenlijstjes groeien en iedereen krijgt er lucht van. Ook het VVD-Kamerlid Pieter Hofstra. In het najaar van 1999 belt hij zijn partijgenoot Zalm met de vraag waar al dat geld vandaan komt waarmee de wensen van de gemeenten worden gehonoreerd. Er zijn meevallers, antwoordt Zalm. Ook in het kabinet wordt argwanend gekeken, maar Netelenbos verzekert iedereen dat ze nog geen enkele toezegging heeft gedaan. Half december gaat Amsterdam als eerste overstag. De stad accepteert twee tolpoorten in ruil voor de aanleg van de tweede Coentunnel, de Westelijke Randweg, uitbreiding van openbaar vervoer en 250 miljoen voor een regionaal mobiliteitsfonds. Er is een akkoord. Tenminste: als de andere steden meedoen, eist Amsterdam.

Maar bij de anderen is het enthousiasme ver te zoeken. Rotterdam ziet meer in betaalstroken, gruwt van tolpoorten. De Utrechtse gemeenteraad spreekt zich uit tegen rekeningrijden. Den Haag vreest voor haar bereikbaarheid. Het bedrijfsleven neemt de Kamers van Koophandel op in het Breed Beraad tegen Rekeningrijden en presenteert Netelenbos samen met de provincies een package-deal. De VVD jut haar lokale coryfeeën op.

Opnieuw dreigt Netelenbos' missie te stranden. Dan doet de stille diplomatie haar werk. Begin januari treffen hoofdrolspelers elkaar op diverse recepties. Op 11 januari loopt premier Kok, inmiddels gewonnen voor Netelenbos' plannen, de nieuwe voorzitter Jacques Schraven van VNO/NCW tegen het lijf op Beatrix' nieuwjaarsreceptie in het Paleis op de Dam. Ook de nieuwe ANWB-voorzitter Guido van Woerkom is er, en natuurlijk Netelenbos zelf.

'Laten we in alle wijsheid tegenover elkaar staan en iets bedenken', zegt Kok tegen Schraven. Hij laat blijken dat er veel kan wat betreft uitbreiding van wegen en openbaar vervoer. De VNO-voorzitter is gevoelig voor de toenadering. Hij ziet het als een aansporing het eigen plan voor investeringen in de knelpunten van rijksweg A 4 uit te werken. Samen met Rijkswaterstaat maken ze een berekening.

Achteraf zeggen voor- en tegenstanders dat de ommekeer toen tot stand kwam. In het dagelijks leven blijkt er nog niets van. Het VVD-Kamerlid Hofstra maant Netelenbos tot haast. Hij eist dat zij haar plannen voor 1 maart bekend maakt. Netelenbos is woest en hoort bijna stampvoetend Hofstra aan. In het Torentje krijgt de VVD later onder uit de zak.

'Het is ongehoord te saboteren én eisen te stellen', krijgen Dijkstal en Hofstra van Melkert te horen. Hofstra had net daarvoor gepoogd alle tegenstanders in de Kamer te ronselen voor geheim overleg tegen het rekeningrijden. Hij rept er na het Torentjesoverleg met geen woord meer over.

Half februari gaan ook Den Haag en Utrecht akkoord met een proef in ruil voor investeringen in wegen en openbaar vervoer. Maar zekerheid over het geld geeft Netelenbos dan nog niet. Steeds maakt zij een voorbehoud, omdat het kabinet in april eerst moet instemmen met extra miljarden voor de infrastructuur.

Op 29 maart roept Netelenbos de werkgevers, ANWB, verkeerswethouders en burgemeesters bijeen in het Haagse hotel Des Indes. Ze speelt haar laatste troef uit en die heet Zalm, de minister van financiën. Hij biedt extra geld. De steden en werkgevers kunnen uitzien naar miljarden voor nieuwe wegen en openbaar vervoer. Het aantal tolpoortjes gaat terug naar elf.

'Zalm heeft haar gered', zeggen aanwezigen. 'Niet alleen met zijn geld, ook met zijn gezag. Hij heeft ons overtuigd.' Netelenbos opereert te fel, vinden ze. Ze dreigt sneller dan ze probeert te overtuigen. Zalm deed het cool: het is an offer you can't refuse, je zou wel gek zijn, is zijn boodschap. 'Zalm heeft niks met auto's', weet een ingewijde.

In het kabinet wekt het optreden van het duo Zalm en Netelenbos verwondering en afgunst. De meevallers zijn nog niet verdeeld. 'Hoe moet dat nu met onze wensen', vragen de andere ministers. Zalm heeft de rekensom al gemaakt. Er is geld om te investeren in wegen en openbaar vervoer. De kritiek verstomt als blijkt dat er genoeg is om iedereen te bedelen.

Toch is Netelenbos er nog niet. In de PvdA wordt gevreesd voor de tandem Zalm-Netelenbos, die vooral investeert in wegen. Ook D66 constateert dat wegen de voorrang krijgen. Het voordeel voor het openbaar vervoer (5,2 miljard gulden) tegen wegen (4,8 miljard) is nipt, blijkt als het kabinet op 19 mei het plan vrijgeeft. Officieel heet het inmiddels: Bereikbaarheidsoffensief Randstad. BOR is de afkorting.

Bijna alle tunnels, wegen, knelpunten en railverbindingen op de verlanglijstjes van de grote steden en de werkgevers staan erin. Er is een toegift voor PvdA en D66: binnen twee jaar beslist het kabinet over een sneltreinverbinding in de Randstad. Kosten zes miljard gulden.

'Strategisch zeer knap gejongleerd', oordelen ze bij VNO/NCW. De VVD spreekt over het 'meesterstuk' van de 'onderwijsjuffrouw'. Eigenlijk verwacht niemand meer dat het nog mis kan gaan. Op 25 mei spreekt Netelenbos met VNO/NCW af dat het bedrijfsleven voor 1 oktober beslist hoeveel geld het investeert in de A 4-Midden-Delfland, de tweede Coentunnel of de tunnel onder het Gein. De verkeerswethouders beloven die dag hun gemeenteraden voor het plan te winnen.

Gretig als ze is, heeft Netelenbos de persberichten al klaar. 'Steden stemmen in met bereikbaarheidsplan' en 'Bedrijfsleven akkoord', staat er. Dat gaat de onderhandelaars te ver. Wethouders spreken niet namens gemeenteraden; VNO/NCW niet voor zijn leden. Netelenbos moet zich inhouden tot 1 oktober.

Deze week spreekt de Kamer zich uit. De ene helft prijst haar de hemel in, de andere verwijt haar gebrek aan visie en een beleid van 'slikken of stikken'. 'Een aanvalsplan onder leiding van maarschalk Netelenbos', zegt RPF'er Stellingwerf.

Netelenbos salueert even. 'Je moet nuchter kijken naar de effecten', zegt ze opgelucht tegen de Kamer.