Een grote kloof tussen de bankentop en de samenleving

'Typisch Nederlands, die hele discussie over bonussen en salarisverhoging. Daar horen ze hun kennissen uit Londen of New York nou nooit over, dat er gezeik is over hun riante inkomens. Bovendien, het was toch gewoon afgesproken? Twee magere jaren had de top van ABN Amro al achter de rug. Twee jaren waarin ze, vrijwillig nog wel, hadden afgezien van hun salarisverhoging.

Maar nu was het mooi geweest. Het bedrijf ging bijna naar de beurs. Nu moest minister Dijsselbloem niet langer zeuren en accepteren dat de bestuurders van ABN Amro er 100.000 euro bij kregen. Ze hadden er recht op. Ze werkten hard. Leverden prima werk. Daar moet wat tegenover staan. Om een bank te besturen, zijn hele goede mensen nodig. Die kosten geld. Natuurlijk, ze hadden ook nog wel even stilgestaan bij de commotie die wellicht in de maatschappij zou ontstaan. Maar goed, heisa is er altijd en gaat ook altijd weer over.

Bovendien, als ze iedere keer rekening moesten houden met het morele sausje dat de politiek steevast over de bezwaren tegen hun salarissen giet, zat er nooit meer een verhoging of een extraatje in. Die ton salarisverhoging is nota bene minder dan wettelijk aan salarisverhoging is toegestaan.

En je kan wel iedere keer een heel filosofische discussie beginnen over inkomensongelijkheid, maar daar besturen ze geen bank voor. Kijk eens naar andere bedrijven op de Amsterdamse beurs. Heineken, Aegon, Reed Elsevier. Wat die mensen verdienen. Dan zit de top van ABN Amro echt in de middenmoot.

Al die mensen die maar wat roepen over de salarisrel. Dat ze niet strategisch hebben gedacht, bijvoorbeeld. Dat ze beter nog even een paar maanden geduld hadden kunnen hebben. Dan was ABN Amro weer beursgenoteerd en hadden ze de schade kunnen inhalen zonder al deze heisa. Onzin. De Staat brengt in eerste instantie maar 20 procent van het bedrijf naar de beurs en blijft dus de grootste aandeelhouder. Tot wanneer is onduidelijk. Zolang de staat grootaandeelhouder is, hadden ze deze discussie moeten voeren. Tot sint-juttemis.'

Praat met bankiers en commissarissen en dit is wat ze zeggen over bonussen, salarissen en de commotie die hier altijd over ontstaat.

Onrust

Toch zagen de leden van de raad van bestuur van ABN Amro vorig weekeinde alsnog af van 'de toeslag van 100.000 euro die hen over 2014 is uitgekeerd ter gedeeltelijke compensatie van het wegvallen van de variabele beloning'. In het persbericht dat de bank op haar site plaatste, schreef de raad van bestuur dat ze de ontstane onrust 'begrijpen en betreuren'.

Maar uit de alinea's die volgen blijkt dat de bestuurders wel doorhebben dat er commotie is, maar eigenlijk niet snappen waarom die er is. Want ze hebben zes jaar 'met ziel en zaligheid' gewerkt aan de fusie van de twee 'zwaar gehavende' banken ABN Amro en Fortis Bank Nederland. En hun salarisverhoging voldoet 'aan letter en geest van de wet'.

De Belgische psycholoog Peter Sioen moet lachen om de zinsnede 'ziel en zaligheid'. 'Bankiers vinden altijd dat zij heel bijzonder zijn. Dat ze heel speciaal werk verrichten en dus heel veel geld verdienen.' Sioen werkt al tien jaar in het financiële hart van Londen, waar hij overspannen en uitgebluste bankiers helpt. Hij ziet hoe bankiers zich vooral spiegelen aan andere bankiers of zakenmensen die ook veel geld verdienen. 'Dat is hun wereld, die bepaalt hun norm. Niet of iets ethisch of moreel is.'

Concurrent

En in hun wereldje is de top van ABN toch een beetje sneu. Kijk naar concurrent ING. De top daar heeft onlangs een fikse salarisverhoging gekregen. Bestuursvoorzitter Ralph Hamers krijgt er ruim 28 procent bij en ziet zijn beloning stijgen van 1,27 naar 1,63 miljoen euro volgend jaar. ING had ook een goede verklaring. Want de huidige beloning van de bestuurders blijft 'aanzienlijk achter' bij die van bestuursleden van 'vergelijkbare ondernemingen'.

Daar zijn ze weer. Vergelijkbare ondernemingen. Altijd als het over salarissen en bonussen gaat, duiken ze op, zegt massapsycholoog Jaap van Ginneken. Ook de raad van commissarissen van ABN gebruikte dit argument om de salarisverhoging te verdedigen. 'Het zijn onzin argumenten. Die ze altijd gebruiken als ze zich aangevallen voelen. Ze gooien het ook vaak op jaloezie. Of zeggen: als ik naar het buitenland ga, kan ik drie keer zoveel verdienen.'

Het probleem is volgens Van Ginneken, die onder meer onderzoek deed naar de 'psychologie van de macht', dat de top van een bedrijf het sentiment op de werkvloer of in de samenleving ook echt niet begrijpt. 'De top zit bijna altijd op de bovenste verdieping van een gebouw, met veel glas, zodat ze over het land uit kunnen kijken.' Letterlijk en figuurlijk ver verwijderd van de werkvloer. 'Bij de Albert Heijn komen ze echt niet. De directie leeft in haar eigen wereldje en de leden bepalen met elkaar wat redelijk en onredelijk is.'

Leiderschapscultuur

Groepsdenken, leert de psychologie. Niet te veel onderlinge kritiek, geluiden en sentimenten van buiten negeren, waardoor ogenschijnlijk slimme mensen een domme beslissing nemen. De crisis van de afgelopen jaren heeft niet geholpen dit denken te doorbreken, zegt Van Ginneken. 'Ze hebben gewoon die jaren zitten mokken in een kringetje. Elkaar versterkt in hun mening dat ze het waard zijn.'

Wat ze waard zijn. Met die redenering is Anders Moberg begonnen toen hij in 2003 topman bij Ahold werd, zegt psycholoog Frans Smeets. Hij heeft een eigen adviesbureau en doet onder meer onderzoek naar leiderschapscultuur bij bedrijven. 'Moberg was hard nodig bij Ahold en dus dacht hij: kom, laat ik eens kijken wat ik kan vragen. En zijn salaris is vervolgens de nieuwe werkelijkheid.' Hij ziet het overal in het bedrijfsleven. 'Iemand zegt dan dat een klus bijvoorbeeld twee of drie ton waard is. Dan praten ze elkaar na, is de klus ineens echt twee ton waard en dan is dat de nieuwe werkelijkheid.'

Zo bestond er ook bij de top van ABN Amro een eigen werkelijkheid over de salarissen. Dat bleek uit het interview met commissaris Peter Wakkie, afgelopen week in NRC Handelsblad. Hij verdedigde de salarisverhoging. Diezelfde dag nog stapte hij op als commissaris. In het interview zei hij dat de top van ABN eigenlijk in salaris is achteruitgegaan. 'Voorheen kregen ze 600.000 euro vast en 300.000 euro variabel als ze hun doelstellingen haalden. Dat werd dus 700.000 euro, zonder variabel deel. In feite is hun salaris dus met twee ton verlaagd.' Sterker nog, volgens Wakkie had de ABN-top geld ingeleverd, omdat ze al sinds 2010 geen bonus hebben ontvangen. 'In werkelijkheid hebben ze 1,5 miljoen euro laten liggen.'

Tja, zo kun je ook naar variabel salaris kijken, als iets dat de facto standaard wordt uitgekeerd. Maar arbeidspsycholoog Carsten de Dreu begrijpt het dan niet meer. Als het variabele salaris standaard wordt uitgekeerd, is er niets variabel aan. Het is heel simpel, meent hij dan. 'Dan zijn de doelen niet scherp genoeg gesteld.' En als commissaris Wakkie deze week dan zegt dat de bestuurders hun doelstellingen 'steeds met vlag en wimpel' hebben gehaald, weet hij het wel: dan zijn de doelen niet scherp genoeg gesteld. 'Dan moet je andere doelstellingen formuleren, zodat je ook eens tegen een bestuurder kan zeggen: sorry, dit jaar niet.' Als bestuurders toch al weten dat ze elk jaar met gemak hun bonus binnentikken, gaat er geen enkele motiverende werking van uit, zegt hij.

Rekenmeester

Dat is iets wat hij bij meer bedrijven ziet. Dat werknemers het totaal van het vaste en het variabele salarisdeel als referentiepunt zien. 'Het psychologisch mechanisme is dan dat ze het als verlies zien als ze niet dat totaal krijgen.' Zo kan volgens hem bij de ABN-top het gevoel ontstaan zijn dat ze eigenlijk al jaren te weinig krijgen. Maar hadden ze nou die 6 ton als referentiepunt genomen, dan waren ze blij geweest met alles wat daar was bijgekomen.

Van een rekenmeester als Gerrit Zalm had hij toch een wat beter verhaal verwacht. Die komt als oud-minister van Financiën aanzetten met 'het gemiddelde in de bankenwereld' om de salarisverhoging te verdedigen. Dat ze daar bij ABN Amro onder zitten. En dat de salarissen dus omhoog moeten. Een beetje een absurde redenering. 'Want door de salarissen te verhogen, gaat het gemiddelde ook weer omhoog.'

Zo werd de afgelopen week vooral de kloof blootgelegd tussen het denken aan de top en op de vloer. Dinsdag volgt een nieuwe ontmoeting tussen die twee eilanden. Dan mogen leden van de raden van commissarissen van financiële instellingen in Nederland in de Tweede Kamer met volksvertegenwoordigers discussiëren over beloningsbeleid. Moeten ze weer uitleggen dat een afspraak een afspraak is. Vertellen dat de beloningen in Nederland internationaal weinig voorstellen. En dan krijgen ze natuurlijk weer te horen dat ze niets geleerd hebben van de crisis en geen idee hebben wat er onder het volk leeft. Typisch Nederlands.