De eindigheid van de centrale bank

WIM DUISENBERG en Alan Greenspan zijn de menselijke status ontstegen. Aan het eind van de twintigste eeuw zitten beide centralebankdirecteuren als Griekse goden bovenop de Olympus van het flitskapitaal. Elk woord van hen is wereldnieuws en brengt in seconden miljarden guldens in beweging. De financiële markten hangen aan de lippen van beide senioren en varen blind op hun beoordelingsvermogen.

Duisenberg (64) en Greenspan (73) moeten van hun macht genieten, zo lang het kan. Niet omdat ze eigenlijk met pensioen zouden moeten, maar omdat aan de almacht van centrale banken spoedig een einde komt. Sterker nog, misschien houden centrale banken wel helemaal op te bestaan. De oorzaak: Internet. Rechtstreekse betalingen via Internet maken een centrale bank overbodig.

Een opmerkelijke mening? Jazeker. Vooral als zij komt uit onverdachte hoek: van een centrale bankier. Voor Mervyn King, de tweede man van de Bank of England, de centrale bank van Groot-Brittanië, komt met het nieuwe millennium ook een einde aan de hegemonie van de centrale banken. 'De opvolgers van Bill Gates maken de opvolgers van Alan Greenspan overbodig', stelt de Brit.

King sprak op de jaarlijkse bankiersbijeenkomst in Jackson Hole in de Amerikaanse Rocky Mountains. In dit gat komt jaarlijks in augustus de financiële elite bijeen. Een stuk of honderd centrale bankiers, wetenschappers en andere financiële zwaargewichten zijn alleen op strikte uitnodiging welkom op deze besloten bijeenkomst van de Federal Reserve Bank van Kansas.

In de Amerikaanse bergen lopen Greenspan, Duisenberg en mensen als Stanley Fisher en Michael Mussa van het IMF in het wild rond. De kleding is informeel. 'Zelfs de Duitse ex-bankpresident Hans Tietmeyer kon voorheen in Jackson Hole in spijkerbroek gesignaleerd worden', zegt Sylvester Eijffinger, hoogleraar Monetaire Economie in Tilburg. Eijffinger is (nog) niet uitgenodigd voor de prestigieuze bijeenkomst. Dit jaar was er maar één Nederlander aanwezig in Jackson Hole: Arnold Schilder, directeur van De Nederlandsche Bank.

De bijeenkomst draaide echter om de Britse intellectuele zwaargewicht Mervyn King. Alan Greenspan en Wim Duisenberg spraken ook, maar dat had louter ceremoniële waarde. King was het middelpunt en hij gooide de knuppel in het hoenderhok.

'Zullen historici straks terugkijken op centrale banken als een fenomeen van de twintigste eeuw?', hield King zijn gehoor van centrale bankiers voor. In zijn rede wees King op de technologische veranderingen die het bankwezen langzaam maar zeker bereiken. Nu nog is de centrale bank alleen verantwoordelijk voor al het geld. In de zeer nabije toekomst kunnen partijen echter rechtstreeks zaken doen met elkaar door middel van elektronische betalingen op het Internet.

Volgens King wordt de wereld door Internet weer een ruileconomie. Dat was de wereld ook voordat het geld werd uitgevonden. 'Niets weerhoudt twee individuen er straks nog van een transactie te regelen door middel van een welvaartsoverdracht van de ene elektronische rekening naar de andere. Van tevoren moet alleen worden afgesproken welke financiële waardedragers door de koper worden verkocht in ruil voor het verkregene. De koper kan met elk middel betalen zolang er maar een marktprijs voor bestaat.'

Financiële en andere goederen moeten wel worden geprijsd in een bepaalde eenheid. Dat kan de dollar of euro zijn, maar ook een bepaalde grondstoffenindex.

Zodra goede afspraken zijn gemaakt en de computers krachtig genoeg zijn, kan een geprivatiseerde instelling voortaan het betalingsverkeer overnemen van de centrale bank, zo is de overtuiging van centraal bankier King. De huidige computers zijn nog niet geschikt, want van ieder individu moet straks op elk moment van de dag zijn vermogen bekend zijn. De transacties moeten bovendien onmiddellijk real time worden afgehandeld. Alleen dan zullen er nooit vragen rijzen over de kredietwaardigheid van de koper.

In Kings toekomst heeft de centrale bank nog slechts een toezichttaak op dit geprivatiseerde betalingsverkeer. Het betalingsverkeer zelf regelt de centrale bank straks niet meer en dat heeft vérstrekkende gevolgen. 'Zonder deze taak houdt de centrale bank in de huidige vorm op te bestaan en geld ook', stelt King.

Geld heeft in de elektronische ruileconomie van King alleen de functie van een rekeneenheid. Deze eenheid bestaat niet meer los, heeft geen zelfstandige waarde en mag dus geen geld heten.

De oren van de enige Nederlander in Jackson Hole, Nederlandsche Bank-directeur Arnold Schilder, moeten hebben geklapperd bij het vooruitzicht van het verdwijnen van zijn werkgever, maar hij houdt zich goed. 'King ging wel heel erg snel. In de zaal was de meerderheid van mening dat het zo'n vaart niet zal lopen. Elektronisch betalen gaat een grote impact hebben op het werk van de centrale bank, maar daar zijn we op tijd bij', aldus Schilder.

De bijeenkomst in Jackson Hole heeft altijd een vooruitblikkend karakter. Iedereen is er vrij om te spreken, want het symposium is vertrouwelijk. Topjournalisten van de Wall Street Journal, The New York Times, The Economist en de Financial Times zijn ook uitgenodigd, maar ook zij houden naar buiten wijselijk hun mond dicht. Slechts de speeches die in Jackson Hole zijn gehouden komen op de Internet-site van de Federal Reserve in Kansas (www.kc.frb.org).

De Tilburgse econoom Sylvester Eijffinger stelt dat de impact van de speech van King op de academische wereld groot was: 'Iedereen vindt dat King gelijk heeft, maar tegelijkertijd is men wel van mening dat het allemaal niet zo snel zal gaan als King ons voorschotelt.'

Willem Buiter, het Nederlandse lid van het hoogste Britse monetaire beleidscomité, heeft de speech van zijn collega King ook onder ogen gehad. Buiter neemt binnen de Bank of England altijd een wat tegendraadse positie in en is het ook nu niet helemaal eens met King. Buiter: 'Centrale banken houden eens op te bestaan, net zoals de zon ooit ophoudt met schijnen. Maar waarschijnlijk houdt de zon eerder op.'

Buiter denkt wel dat centrale banken in de nabije toekomst minder invloed zullen krijgen, omdat ze minder functies zullen uitoefenen: 'Voor het betalingsverkeer is de centrale bank niet meer nodig. Dat kunnen computers. Een centrale bank is straks een monetaire autoriteit die bijspringt als het misgaat in het financiële systeem. Er is maar één partij die liquiditeit in het systeem kan pompen als krediet opdroogt en de economie tot stilstand komt. Deze taak is en blijft voor de centrale bank. Geen enkel commercieel instituut zal krediet beschikbaar stellen, als het zeker weet dat het daardoor verlies zal lijden.'

Bankiers noemen dit de lender of last resort-functie van een centrale bank; de centrale bank is de partij waar een bank in geldnood uiteindelijk altijd terecht moet kunnen.

'Voor deze belangrijke taak zijn wereldwijd echter veel minder centrale banken nodig dan er nu zijn', stelt een commerciële bankier. Vandaag kent de wereld 172 centrale banken. In het euro-systeem zijn het er elf plús de Europese Centrale Bank. 'Ieder lid heeft zijn nationale lender of last resort-functie. Dat is natuurlijk nooit vol te houden als er bijvoorbeeld een grote Europese bank omvalt', stelt de bankier. 'Op lange termijn zullen de elf nationale centrale banken verder opgaan in de Europese Centrale Bank, zodat er nog maar één centrale bank in Europa overblijft.'

De centrale banken in landen die hun munt onverbrekelijk hebben verbonden door middel van een currency board zullen ook verdwijnen, zo is de verwachting. Landen als Argentinië, Hong Kong en Bulgarije hebben voor elke nationale munt een dollar of een euro (Bulgarije) in de kluis liggen. Iedere burger kan de nationale munt op elk moment omwisselen tegen één dollar of euro. 'Hierdoor zijn de centrale banken in deze landen overbodig', stelt de bankier.

Ook Willem Buiter ziet het aantal centrale banken in de wereld afnemen. Hij denkt wel dat er dan eerst meer politieke unies moeten ontstaan: 'Voor een monetaire unie is een politieke unie nodig, die minstens zo sterk is als de Europese Unie. Iets sterker zou overigens meegenomen zijn.' De Noord-Amerikaanse vrijhandelsclub Nafta, waarvan de VS, Canada en Mexico lid zijn, voldoet nog lang niet aan de eisen van Buiter: 'Daar bestaat niet eens een supranationale instelling.'

Aan het verdwijnen van de toezichtfunctie van nationale centrale banken twijfelt bijna niemand meer. De Britse centrale bank van Buiter voert deze functie al niet meer uit. Buiter: 'Binnen Euroland hebben alleen de centrale banken van Italië en Nederland het toezicht op de banken nog in handen.'

Europese commerciële banken met ambities over de nationale grenzen heen, klagen binnenskamers over de problemen waar ze tegen aan lopen. 'In Europa hebben wij met 28 toezichthouders te maken. Dat is vragen om problemen. De moeizame overname door ING van de Franse bank CCF toont aan hoe lastig al die verschillende regelgeving is', stelt de anonieme bankier. Hij klaagt dat hij alleen in Nederland al met drie toezichthouders te maken heeft: DNB, de STE en de Verzekeringskamer.

Vriend én vijand van de centrale bank verwacht dat de macht van deze monetaire grootheid in de toekomst zal afnemen. Voor bankiers als Greenspan en Duisenberg zal dat wennen zijn.

In Jackson Hole had Mervyn King een suggestie voor de buitenwereld: 'Centrale banken zijn nu op het toppunt van hun macht. In de toekomst zal hun aantal afnemen en het kan niet worden uitgesloten dat zij uitsterven.'

Een eeuw geleden hadden samenlevingen geen centrale bank nodig en dat kan zich in de toekomst weer voordoen. King: 'Centrale bankiers zijn voor sommigen helden en voor anderen schurken. Voor ons aller bestwil, centrale bankiers zijn helden noch schurken. Centrale bankiers zijn bescheiden technici, die proberen hun instrumenten beter te gebruiken en die altijd bereid zijn om te leren. Een open geest en een groot aanpassingsvermogen kunnen hen voor uitsterven behoeden.'