Alleen pinnen leidt tot minder criminaliteit, betalen met cash zorgt voor meer privacy en controle over uitgaven

De voordelen van contant

In de wereld zonder contant geld waar banken van dromen kan bij een stroomstoring of bankencrisis geen brood, groente en wc-papier met munten uit de oude sok worden gekocht. Een situatie die 'ontwrichtende maatschappelijke effecten' kan hebben, zegt een woordvoerder van De Nederlandsche Bank (DNB). Een cashloze maatschappij moet het ook doen zonder de lol van de fooi voor die ene serveerster die zo haar best heeft gedaan, het briefje van vijf van opa en oma voor het rapport van een kleinkind, vrijmarkten op Koningsdag en de euro in het bekertje van de zwerver naast de supermarkt.

Contant geld is een wettelijk betaalmiddel, maar op steeds meer plekken ongewenst. Met de toename van het aantal bordjes 'pin only' in winkels, horeca, bij parkeerautomaten en nu ook in trams en bussen, zwelt de roep om keuzevrijheid bij het afrekenen aan. Het zijn ouderen, bezorgde burgers, verenigd in belangenclubs als Privacy First en Handjecontantje, maar ook instituten als DNB en de Nationale Ombudsman. Zij willen het gaspedaal laten vieren en wijzen op het belang van behoud van contant geld.

De mens houdt van gemak. Digitaal rolt geld veel sneller. Dat kan ook een valkuil zijn. Een pas door een pinautomaat laten glijden geeft geen 'betaalpijn'. Met contant geld betalen wel, en dat leidt tot meer controle over uitgaven, vindt het Nibud, het Nederlandse Instituut voor Budgetvoorlichting. Die controle is vooral van belang voor mensen met een krappe beurs. Het is een van de argumenten van DNB om te pleiten voor behoud van contant geld in het betalingsverkeer. Andere groepen die er belang bij hebben zijn kinderen en mensen die moeite hebben met digitaal betalingsverkeer, zoals ouderen en visueel of verstandelijk beperkten.

Er zijn ook consumenten die om privacyredenen zweren bij contanten. Zij willen geen 'digitaal spoor' nalaten op hun bankrekening. Banken - en wat de Europese Unie met haar nieuwe richtlijn PSD2 betreft ook andere partijen - kunnen zien waar klanten wanneer zijn en hoeveel geld ze aan welk product, politieke partij of goede doel uitgeven. Welke Big Brothers gaan onze gangen na? DNB spreekt van 'een gerechtvaardigd belang anoniem te willen blijven'.

De Nationale Ombudsman steunde met dat argument twee jaar geleden een cashliefhebber uit de gemeente Leiden. Hij maakte bezwaar tegen 'pin only' bij publieksbalies van zijn gemeente, waardoor hij zijn uittreksel uit het bevolkingsregister niet contant kon afrekenen. Zeker als een burger nergens anders terechtkan voor een product, moet er keuzevrijheid zijn zodat de gemeente voor iedereen toegankelijk is, vindt het Maatschappelijk Overleg Betalingsverkeer (MOB), waarin onder andere DNB, detailhandel en horeca zijn vertegenwoordigd. In december trok het overleg aan de bel omdat een toenemend aantal gemeenten bij publieksbalies geen kassa voor contant geld meer heeft. De gemeente Leiden handhaaft ondanks de bezwaren haar beleid. Om veiligheidsredenen, zegt een woordvoerder.

Het zijn vooral de kwetsbaren in de maatschappij voor wie contant betalingsverkeer behouden moet blijven, meent Wim Althuis. Hij is coördinator van Schuldhulpmaatje in Utrecht, die mensen met financiële problemen helpt orde op zaken te stellen. Het afschaffen van contant geld lijkt hem niet reëel, maar áls het gebeurt lijkt de mens hem vindingrijk genoeg om alternatieven te verzinnen. 'Wie weet keert ruilhandel weer terug.'

De voordelen van digitaal

Hij noemt het 'het grootste misdaadpreventieplan ooit'. Voormalig Abba-lid Björn Ulvaeus, bekend van kaskrakers als Money, Money, Money, leidt tegenwoordig een geheel cashloos bestaan. Aanleiding voor zijn bekering waren twee inbraken in het appartement van zijn zoon. Achteraf bleef er één vraag door het hoofd van de muzikant spoken. Zouden de dieven de televisie, computer, merkkleren en andere kostbaarheden van zijn zoon hebben meegenomen als ze die niet konden omzetten in klinkende munt? Natuurlijk niet, betoogt Ulvaeus op de website van het Abba-museum in Stockholm. Dus moeten we kappen met contant geld. 'Het enige ongemak dat ik heb kunnen ontdekken is dat je een muntje nodig hebt om een karretje te lenen in de supermarkt.'

Dat de kritiek op contant geld van een Zweedse beroemdheid komt, mag geen toeval heten. Samen met Noorwegen loopt het land voorop in wat critici vol afschuw de war on cash noemen. Slechts 15 procent van alle transacties wordt er nog met munten of biljetten voldaan. 'In Zweden is de toekomst al begonnen', constateerde een trotse Cecilia Skingsley, vicepresident van de Zweedse centrale bank, onlangs op een congres.

Zover is Nederland niet, maar in de eurozone staat het eenzaam aan kop. Contant betalen is op zijn retour - in 2016 ging het nog maar om 45 procent van de transacties. De reden voor de opmars van het pinnen - creditcards blijven in Nederland impopulair vanwege de hoge kosten - ligt voor de hand. Waar contant geld is, ligt criminaliteit op de loer. Van witwassen tot belastingontduiking, van zwart betaald werk tot roofovervallen: zonder cash wordt het een stuk minder eenvoudig.

Contant geld is ook gewoon duur voor winkeliers, weet Michel van Bommel, secretaris betalingsverkeer bij Detailhandel Nederland. 'Aan het einde van de dag moet je als winkelier de kas opmaken, tellen, het geld in zakjes doen, naar de bank brengen en het daar afstorten.' Per contante betaling is een winkelier alles bij elkaar 25 tot 27 cent kwijt. Pinnen is met 15 tot 19 cent een stuk goedkoper.

Aanhangers van de cashloze utopie beloven dan ook gouden bergen. Burgers, bedrijven en overheden kunnen wereldwijd 'tot wel 399 miljard euro' besparen als ze contant geld zo veel mogelijk afzweren, luidt de ronkende conclusie van een onderzoek in opdracht van Visa. Dichter bij huis valt er ook nog heel wat te halen, betoogt de betaalmultinational. 'Een transitie naar 'cashless stad' zou Amsterdam tot wel 6,4 miljard euro per jaar opleveren.'

Op de achtergrond speelt nog een heel ander, politiek-economisch motief. Contant geld maakte het centrale bankiers de voorbije crisisjaren onmogelijk om de rente tot ver onder de 0 procent te verlagen, en zo consumenten te stimuleren meer geld uit te geven. Mensen zouden hun spaarcenten direct onder de matras stoppen. Het is hoog tijd om die vluchtroute af te snijden, betogen economen als Kenneth Rogoff, auteur van The Curse of Cash. Afschaffen dus, die grote briefjes van 100 of 200 euro - de Europese Centrale Bank is al gestopt met de uitgifte van 500-eurobiljetten. 'Ik zou alle ontwikkelde economieën adviseren hierover na te denken', zei Rogoff afgelopen herfst in een zaal vol bankiers tijdens het jaarcongres van de financiële lobbyorganisatie IIF in Washington. 'Want op een dag komt er ongetwijfeld een nieuwe financiële crisis.'

Een cashloze samenleving als wapen tegen de volgende crisis - hoe realistisch is dat? Opvallend genoeg verschijnen er juist de laatste tijd onderzoeken die op een tegenovergestelde trend duiden. Alleen in Zweden en Noorwegen blijkt cash écht op zijn retour. In de rest van de wereld groeit de hoeveelheid contant geld harder dan de economie, ontdekte de Federal Reserve, afdeling San Francisco. 'De berichten over de dood van cash zijn sterk overdreven', luidde de conclusie. Dat geldt ook voor de eurozone, waar nog altijd 79 procent van alle transacties contant wordt voldaan. Onderzoekers van de Oostenrijkse centrale bank spreken zelfs van een 'cash comeback'. Cash wordt weliswaar minder gebruikt als betaalmiddel, maar des te meer als bewaarmiddel.

Een van de verklaringen luidt dat hoe minder fiducie mensen hebben in het financiële systeem, hoe meer geld mensen contant aanhouden. Dat is immers de enige mogelijkheid om los van de banken betalingen te verrichten. Een cashloze samenleving is zo bezien, in de woorden van de Britse financieel activist en publicist Brett Scott, 'een eufemisme voor een 'vraag-je-bank-toestemming-om-te-betalen' samenleving'.

Cash als een motie van wantrouwen tegen de banken? Dat kan weleens langer populair blijven dan gedacht.

Leeftijd- en klassegebonden

Uit een onderzoek van de De Nederlandsche Bank en de Betaalvereniging Nederland vorig jaar blijkt dat de voorliefde voor cash leeftijd- en klassegebonden is. Hoogopgeleiden pinnen tweederde van hun aankopen, van mensen met alleen basisschool eenderde. Ook kinderen en ouderen betalen vaak met contant geld. Volgens Wouter Staal, eigenaar van restaurantketen Yoghurt Barn, zijn het vooral Randstedelingen die met pin of smartphone afrekenen. 'Buiten de Randstad betalen klanten het liefst contant.' Om die reden is hij onlangs weer afgestapt van zijn 'pin only'-beleid.

Eef van Hoogstraten, ondernemer

Drie gewapende mannen stonden er eind 2016 plotseling in de broodjeszaak van Eef van Hoogstraten aan de Heyendaalseweg in Nijmegen. Ze wilden geld zien - natuurlijk. Die overval was de druppel. 'Ik heb toen besloten om helemaal te stoppen met contant geld', vertelt de Subway-franchisenemer. 'De veiligheid van mijn medewerkers staat voorop. Sindsdien zijn er geen gekke dingen meer gebeurd. Logisch: hier valt niks te halen.'

Wat helpt, is dat dit filiaal vooral bezocht wordt door studenten. Die zijn gewend altijd en overal te pinnen. 'Maar ik zit ook op twee locaties in het centrum van Nijmegen', zegt Van Hoogstraten. 'Dat is gewoon winkelend publiek waarvan grofweg eenderde nog steeds contant wil betalen. Op die plekken stop ik niet met cash. Dat is helaas nog een te grote stap.'

Jeroen (43), vrijwilliger Leger des Heils

'Geld moet ik zien en voelen, anders zegt het mij niets en kan ik er niet mee omgaan. Ik gebruik alleen cash om mijn uitgaven in de hand te houden. Die controle is belangrijk om uit de schulden te komen. Toen ik acht jaar geleden mijn baan verloor, raakte ik in financiële problemen. Wekelijks heb ik maar 45 euro voor boodschappen. Toen ik nog pinde, was dat bij één bezoek aan de supermarkt op. Nu doe ik drie keer per week boodschappen met 15 euro contant op zak. Voordat ik vertrek maak ik een lijstje. Kom ik boven de 15 euro, dan ga ik schrappen. Chips en koekjes kunnen weg. Pindakaas, tandpasta, melk, groente en fruit blijven staan. Met contant geld voel ik mij rijker.'

Ancilla van de Leest (32), privacyadviseur:

'Ik betaal om privacyredenen het liefst met contant geld, maar in mijn buurt is dat op steeds meer plekken onmogelijk. Ik vind het een eng scenario dat aan de hand van je uitgaven op je bankrekening je hele levensstijl in kaart kan worden gebracht. Voor zorg- en autoverzekeraars kan het aanleiding zijn je een hogere premie op te leggen. Onder het mom van goed gedrag wordt beloond, kan ongewenst gedrag worden afgestraft. Het zal vooral de meest kwetsbare groepen raken. We moeten diep nadenken over de gevolgen van het verdwijnen van cash. Bij een datalek liggen al je gegevens op straat. Afschaffen is makkelijker dan weer invoeren.'