We worden overspoeld door films over eten
Documentaires over eten zijn zo populair geworden dat je van een nieuw genre kunt spreken. En je kunt er alles mee: informeren, opjutten, eetlust opwekken of juist walging. Naar aanleiding van nieuwste loot That Sugar Film verkent de Volkskrant het terrein.
Het zou zomaar een commercial van het Deens verkeersbureau kunnen zijn, of een heel warme droom van een groentefetisjist, die eerste tien minuten van de documentaire Noma, My Perfect Storm. De film begint met in elkaar overvloeiende close-ups tegen een zwartfluwelen achtergrond. Verschijnen daar de contouren van een bips? Ach... het blijken twee koolrabi's te zijn! Waarna de camera dezelfde truc uithaalt met knoflook, waarin je met wat fantasie een vrouwenborst zou kunnen zien.
Zo passeren al overvloeiend enige al dan niet vergeten groenten de revue. De makers waren zo verstandig er geen voor de hand liggend klassiek wijsje onder te zetten, maar de beelden te laten begeleiden door een assertieve beat. Na het laatste shot (drie sjalotjes, clair-obscur) horen we gejuich en geklap en komen we bij de hoofdpersoon van de documentaire: René Redzepi, de jonge, hippe, gelauwerde chef-kok van restaurant Noma in Kopenhagen, dat vier jaar op rij werd verkozen tot beste ter wereld.
In de zeven minuten die volgen legt Redzepi zijn visie op koken uit, waarbij de camera ons beelden voorschotelt waarbij menig natuurfilmmaker zijn vingers zou aflikken: gletsjers in Groenland, ongerepte bossen, machtige fjorden en meren zo helder als spiegels. Met zijn gedragen stem vertelt hij - uit het hoofd, in lange, poëtische zinnen - over zijn stijl als chef.
Als onderwerp past Redzepi naadloos in het rijtje fotogenieke koks dat sinds een paar jaar de tv-zenders bestormt. Hij heeft charisma, is zich bewust van zijn sterrenstatus en doet zijn best zijn medewerkers credits te geven. Maar als het erop aankomt, blijkt ook in hem een Gordon Ramsey (de vloekende en tierende tv-kok) te huizen en rollen waar kort daarvoor nog pure poëzie werd gedeclameerd stevige krachttermen over zijn lippen. Misschien zijn die momenten wel de authentiekste delen van de stevig gescripte en in scène gezette documentaire.
Noma, My Perfect Storm is een van de drie documentaires over voedsel die deze week in première gaan. De andere twee zijn That Sugar Film en Bugs. Die laatste is geen animatie uit de Pixar-studio's, maar een volwassen documentaire over insecten, volgens de makers het voedsel van de toekomst.
Zeg nu zelf: had u vijftien jaar geleden gehoord van documentaires die louter over voeding gingen? Laat staan van films waarin mensen vrijwillig wekenlang fastfood gingen eten of suiker of veganistisch? Ja, er waren speelfilms waarin eten en voedsel een grote rol speelden, instantklassiekers meestal, als Tampopo (1985) en Babettes gaestebud (Babette's Feast, 1987). En er was de culthit La grande bouffe ('De grote schanspartij') uit 1973, waarin vier welgestelde mannen van middelbare leeftijd besluiten zichzelf dood te eten. Maar documentairemakers hadden zich het onderwerp voeding einde vorig millennium nog niet toegeëigend.
TV dinners!
Fed Up (26/5, NPO 3, 21.00 u) Slecht eten en het gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel van de voedingsindustrie.
Hoe werkt je smaak? (31/5, NPO 3, 21.50 u) Smaakonderzoek, wetenschap in opkomst.
Sergio Herman: Fucking perfect (2/6, NPO 3, 21.00 u) Toen de woeste chef Sergio Herman zijn sterrenrestaurant in Sluis sloot.
Chef vs Science - the ultimate kitchen challenge (7/6, NPO 3, 21.50 u) Topchef en wetenschapper: wie maakt het beste eten?
The Fruit Hunters (9/6, NPO 3, 21.00 u) Queeste van twee fruitliefhebbers op zoek naar elke eetbare vrucht op aarde.
Overspoeld
Inmiddels worden we overspoeld door films over eten. Het genre heeft zelfs een officiële naam, 'fooddoc', en er zijn festivals, waarvoor de inzendingen thematisch worden gerangschikt: chef, activistisch, gezondheid, om er drie te noemen. Het genre heeft zelfs al een canon voortgebracht: een lijst mustsees, met prachtige, interessante, informatieve of juist vooral onderhoudende films (zie kader). Maar het is ook een genre waar clichés en mooifilmerij op de loer liggen en waar soms schaamteloos wordt gekopieerd. Daarbij gaat het niet altijd om het betere postmoderne jatwerk.
Neem That Sugar Film van de Australiër Damon Gameau. Al direct maakt de regisseur duidelijk dat hij het procedé zal volgen van Morgan Spurlock, die voor zijn documentaire Super Size Me (2004) dertig dagen lang driemaal daags bij McDonald's ging eten om te laten zien wat het (vet) met zijn lichaam zou doen. De Australiër doet hetzelfde, maar dan met suiker en gooit er - om in de terminologie te blijven - nog een schepje bovenop: niet dertig maar zestig dagen volgt hij een dieet waarbij hij de hoeveelheid suiker van de gemiddelde Australiër per dag binnenkrijgt (zo'n veertig theelepels). En dat doet hij niet door dagelijks een zak snoep te eten, flessen cola te drinken en een stuk taart te verorberen, maar louter door producten tot zich te nemen die te boek staan als 'gezond': ontbijtgranen, vruchtensappen, fruityoghurt, mueslirepen en sportdranken.
Het is een interessant onderzoek, met ontluisterende resultaten (hij krijgt er bijvoorbeeld een torenhoog cholesterol van), maar dat maakt That Sugar Film nog niet tot een goede documentaire. De film is in zijn beeldgebruik over the top - een bewuste en in principe te verdedigen keuze die vorm en inhoud bij elkaar moet brengen. Jammer is alleen dat deze stijl niet echt origineel is. Wie op YouTube de woorden suiker en film intikt, ziet Gameaus beeldtaal vrijwel identiek in andere films terug. Zo laat hij deskundigen aan het woord en 'leukt' hij die interviews op door ze in een pak vruchtensap of yoghurt te monteren, een trucje dat we in vergelijkbare documentaires terugzien. Wie hier trouwens wie plagieert is nog niet zo gemakkelijk vast te stellen, want de films zijn allemaal zo'n beetje rond dezelfde tijd (2014-2015) gemaakt. Het hing kennelijk in de lucht. Toch is That Sugar Film, voor wie door de overvloed aan overbodige, gezochte beelden en scènes kan kijken, zeker interessant en hoogst educatief bovendien.
Ook Noma, My Perfect Storm is - los van de gastroporn, hoogdravende teksten en koksclichés - een onderhoudende documentaire. Gewoon omdat het gevecht, het streven van Redzepi en zijn Noma naar een derde Michelinster, interessant en spannend is.
Vraagstukken
Maar voor wie een van de drie moet kiezen is Bugs, over insecten als duurzame voedselbron van de toekomst, misschien wel de beste, en niet alleen omdat deze én culinair is én interessante politieke en morele vraagstukken ter tafel brengt.
Ook hier een chef-kok in de traditie van Jamie Oliver, al is bij hem het woord 'Pukkah' een vrolijk, zangerig 'Fuck' in upperclass Engels. Deze Ben Reade reist samen met wetenschappelijk researcher Josh Evans van het Deense Nordic Food Lab de wereld over op zoek naar eetbare insecten. De queeste brengt hen op de meest afgelegen plaatsen, waar ze samen met locals gaan zoeken én proeven. Als jonge honden springen de twee rond termietenheuvels en laven ze zich aan het sap van Japanse wespen tot ze wel dronken lijken.
Het mooie aan de documentaire is dat er ruimte blijft voor het onverwachte. Een van de ontluisterendste scènes speelt zich af op een bedrijfje in Nederland dat eetbare insecten produceert (prepareert?). Als de twee initiatiefnemers van het bedrijf wordt gevraagd of hun manier van werken eigenlijk wel duurzaam is, kijken ze de filmers aan met vooral dollartekens in hun ogen. Vergelijkbare momenten in de film doen de film uitstijgen boven de wat gladde en te bedachtzame andere twee.
En voor wie even genoeg heeft van alle fooddocs: Marco Ferreri's La grande bouffe laat zich veertig jaar na dato nog altijd goed smaken. Want een documentaire waarin de hoofdpersonen zich dood eten - die is er nog niet.
Fooddocs in soorten en maten
Le grand chef
Waar nu René Redzepi de messias is in het restaurantwezen, was dat een paar jaar geleden nog de Spaanse Ferran Adria, die kookte in het Catalaanse restaurant El Bulli, waar je ook een jaar van tevoren moest reserveren om je te laven aan Parmezan Crystal en Vanishing Ravioli. Het procedé van de documentaire El Bulli, Cooking in Progress (2011) is ongeveer hetzelfde: de hoofdpersoon wordt gevolgd terwijl hij zich in de keuken op nieuwe uitvindingen stort, mensen om hen heen worden geïnterviewd en er is gastroporno op de borden.
Ook niet-westerse koks kunnen zich in belangstelling verheugen. In Jiro Dreams of Sushi (2011) wordt de 85-jarige Japanner Jiro gevolgd, die door iedereen die het kan weten wordt gezien als de grootste sushi-chef ooit. Zijn met drie Michelinsterren bekroonde restaurant, amper groter dan een huiskamer, is gevestigd in een metrostation in Tokio. Zijn zoons worden klaargestoomd om hem op te volgen, wat een interessante dramatisch lijn oplevert. Meer dan over voedsel is dit een film over het sublieme, over voedsel als kunstvorm.
Voor de metablik op het restaurantwezen is er Three Stars (2010), waarin tien chef-koks met een Michelinster worden gevolgd. Hierbij wordt niet zozeer ingezoomd op de chef-koks afzonderlijk, maar op hoe de restaurantgids bij zijn selectie te werk gaat.
Dit kan toch niet zomaar?
Fooddocs met een activistisch doel zijn er in soorten en maten. Er zijn films als de besproken That Sugar Film, die geen mogelijkheid ongemoeid laten de boodschap bij de kijker naar binnen te lepelen. Zulke documentaires hebben minder met creativiteit dan met agitprop. Maar er zijn ook films die het beste van twee werelden in zichzelf verenigen, de toeschouwer wakker schudden terwijl ze zich bedienen van een creatief documentair tableau. Tot de absolute top behoort het in 2005 gemaakte Our Daily Bread van de Oostenrijker Nikolas Geyrhalter. Tussen 2003 en 2005 trok hij met een crew Europa door om scènes uit de voedselmassaproductie op te nemen. In de film monteert hij deze niet zelden choquerende beelden: rijen varkenskadavers waartussen medewerkers stoïcijns hun werk doen, tot lopende banden vol kuikentjes die hardhandig op geslacht worden geselecteerd. Gedraaid vanuit een vast camerastandpunt, zette hij de beelden soms minutenlang achter elkaar, zonder dialoog, zonder muziek, zonder uitleg.
Waar Our Daily Bread een aanklacht is tegen de manier waarop voedsel wordt geproduceerd, zijn recentelijk ook tientallen films gemaakt die multinationals in de voedingsindustrie aanvallen. Films als Food.Inc (2008), Fed Up (2014, over ziekmakend voedsel) en Bananas (2009, over pesticiden op bananenplantages die werknemers onvruchtbaar maken) proberen bewustzijn te kweken bij de consument en de industrie zelf op de kast te jagen. Dat lukt de ene keer beter dan de andere.
Kijk mij nou
In het kielzog van Super Size Me kwam er een trits documentaires waarin hoofdpersonen, meestal de maker zelf, zichzelf als proefkonijn opvoerde. Als pastiche op Morgan Spurlocks film was er bijvoorbeeld Fat Head, waarin komiek Tom Naughton het onderzoek van Spurlock nog eens overdeed, en... afviel! Op de veganistische toer gaan drie New Yorkers in Vegucated (2010).
Het kan altijd nog erger
Feeders: voeding door een trechter, een documentaire over Big and Beautiful Woman Tammy Jung, tevens te zien in Vice, waarin we zien hoe ze seksueel genot haalt uit het worden volgestopt met zo veel mogelijk eten door trechters en sondes.
Eten moet zwemmen
A Year in Burgundy (2013), over de geschiedenis van wijn maken en drinken, of Somm (2013), over meestersommeliers.
Focussen!
Documentaires gewijd aan één product, zoals die over Italiaans ijs (Gelato, 2005), fruit (The Fruit Hunters) of vis (Vis, 2012)
Eten is (on)gezond
Van de documentaire over het Gerson anti-kankerdieet tot Catalyst - Gut Reaction - een film over ons ziekmakende moderne dieet. Maar hierin passen ook documentaires over de obesitasepidemie, zoals Bite Size, die Amerika's obesitasproblematiek bij kinderen in kaart brengt.
