Wanneer, waar en vooral met wie: film kijken draait om zo veel meer dan de film zelf

Naar de bioscoop gaan draait om wat er op het scherm te zien is, maar minstens evenveel om de mensen om je heen. Op het IFFR zijn gezamenlijke kijkervaringen dit jaar de rode draad, zoals de film Cinephilia Now, waarin Yusuke Sasaki laat zien hoe film ons verbindt.

Geschokt is de Japanse filmmaker en docent Yusuke Sasaki, wanneer hij ontdekt dat er in zijn nieuwe woonplaats Tottori maar één bioscoop is: een klein theater waarin alleen de grootste publiekstrekkers te zien zijn. Voor een filmliefhebber als Sasaki is dat natuurlijk veel te weinig.

In zijn documentaire Cinephilia Now: Part 1 – Secrets Within Walls gaat Sasaki op onderzoek uit. Zijn de inwoners van Tottori – een rustig stadje dat net zo groot is als Groningen – echt tevreden met dat magere filmaanbod? De bekende filmtheoreticus André Bazin wierp ooit de vraag op wat cinema is, moppert Sasaki, maar in Tottori kun je je beter afvragen wáár de cinema is. Waar is hier de filmliefde?

Op tal van onverwachte plekken, zo blijkt. Bij gebrek aan bioscopen zijn verschillende inwoners hun eigen filmvertoningen gaan organiseren. Een kersverse galeriehouder is begonnen met het draaien van zijn favoriete films, twee vriendinnen houden filmavonden in het gemeentehuis, de plaatselijke musea richten regelmatig een filmzaaltje in, er zijn filmclubs met enthousiaste leden. ‘Een bioscoop heb je al met wat stoelen en een wit doek’, zegt een van hen.

Zo vormt de documentaire, te zien op het IFFR in het altijd fijne programmaonderdeel Cinema Regained (vol gerestaureerde klassiekers, films over film en andere schatten voor de filmgek), een gids door het alternatieve filmleven van Tottori. Dat lijkt misschien weinig interessant voor wie niet van plan was naar Japan af te reizen, maar Sasaki is tegelijk iets universeels op het spoor. Cinephilia Now draait om filmbeleving, en daarbij dringt de regisseur door tot de kern.

Cinefielen zijn er in soorten en maten. Je hebt de filmnerds die fan zijn van bepaalde genres, de kenners die alle klassiekers hebben gezien, de hardcore festivalbezoekers die niet terugschrikken voor een experimentele film van negen uur, de materiaalpuristen die celluloid nog altijd het mooiste vinden – en dan het liefst op 70 mm. Maar de meeste mensen die Sasaki spreekt, zijn gewoon liefhebbers die zichzelf nauwelijks cinefiel durven te noemen. Toch organiseren ze filmavonden of zijn ze vaste bezoekers.

Waarom? Langzaam komt in de documentaire een gemeenschappelijk antwoord naar boven. In alle gesprekken draait het nauwelijks om filmkennis – verwacht in Cinephilia Now geen stortvloed aan filmtitels en namen van regisseurs of acteurs. De verhalen over het belang van film gaan vooral over het film kijken zelf. Wanneer, waar, en het belangrijkst van alles: met wie.

Gevraagd naar een memorabele filmervaring begint een jongen die lid is van de filmclub op de universiteit van Tottori over de eerste film die hij samen keek met zijn vriendin (ze vonden ’m allebei leuk, gelukkig). En hij vertelt over een nachtelijke kijkmarathon van de filmclub. Bij de eerste films was de sfeer nog wat onwennig, zegt hij, want niemand kende elkaar. Maar tijdens de horrorfilm The Texas Chainsaw Massacre sloeg dat om. ‘We raakten met elkaar verbonden tijdens die film.’ Een museumdirecteur in Tottori heeft een soortgelijke ervaring met een filmmarathon die zij ooit organiseerde. Er kwamen tien mensen, vertelt ze. Niet veel, maar: ‘Die tien mensen werden vrienden.’

De man die films laat zien in zijn kunstgalerie is na een paar keer tot een conclusie gekomen. ‘Er is iets bijzonders met filmvertoningen’, zegt hij. ‘Wat je van een film vindt, is individueel bepaald. Maar als je samen kijkt en bijvoorbeeld na afloop over de film praat, wordt het een gemeenschappelijke ervaring. Daardoor krijg je een unieke verhouding tot de film, die ook verbonden is met de plek waar je ’m hebt gezien. Dat is iets moois.’

Het is een constatering die doorklinkt in twee van de jubileumspecials waarmee het IFFR zijn vijftigste editie viert. In de filmpjes van IFFR Plays Back (te vinden op de website en het YouTube-kanaal van het festival) vertellen bezoekers, vrijwilligers en filmmakers over hun voornaamste IFFR-herinneringen. Bijna alle getuigenissen draaien om het sociale aspect van het festival: de ontmoetingen na afloop, de volle zalen, de tradities. Zo is er een vader die al jaren met zijn dochter het festival bezoekt. ‘Het is gewoon leuk om er samen op uit te gaan’, zegt hij. ‘We hebben ook wel eens een seizoenkaart voor Feyenoord gehad.’

Voor het project The Werner – Guerrilla Cinema komt kunststudio Atelier Van Lieshout met een zelfgebouwde bioscoop op wielen (een groot, maar vriendelijk ogend pantservoertuig, vernoemd naar filmmaker Werner Herzog) tijdens de festivalperiode naar een aantal buurtmarkten in Rotterdam. Op en in het voertuig zullen filmpjes worden vertoond die het festival maakte met filmmaker Aiman Hassani. Kleine portretten zijn het, van bewoners van Rotterdam die worden uitgehoord over hun favoriete films en bijzondere filmervaringen.

Ook hier lijkt de rode draad: film is zo veel meer dan wat er op een scherm te zien is. ‘Ik kijk film het liefst met anderen’, zegt een man uit Delfshaven bijvoorbeeld. ‘Ik hou er gewoon niet van om in mijn eentje kijken.’ Een meisje zegt: ‘Ik kijk met gezellige mensen. Dat is wel belangrijk, want ik praat altijd door de film heen.’ Een andere Rotterdammer vertelt over de keer dat hij Jaws zag bij een openluchtbioscoop in de stad, waarbij het hele plein tegelijk griezelde.

Zo blijkt steeds opnieuw dat films een sociale functie hebben. Ze krijgen bovendien een mooiere plek in het geheugen als we ze onder bijzondere omstandigheden hebben gezien. Voor een filmfestival dat een jubileum viert, is dat een prettige gedachte. Want waar wordt de gezamenlijke ervaring nou beter beleefd dan op een festival? Dat het IFFR zijn films dit jaar noodgedwongen ook online aanbiedt, doet aan die beleving natuurlijk wel wat af. Maar, zo leert de documentaire Cinephilia Now, het is niet per se het formaat van het scherm dat de film optilt. Het is je gezelschap.