Waarom Scarlett Johansson elke keer weer in een sciencefictionfilm opduikt
De carrière van Scarlett Johansson leek bepaald: van kindvrouw tot seksbom. Tot de Amerikaanse actrice in een reeks sciencefictionfilms opdook; dat doet ze ook nu weer, in Ghost in the Shell, als cyborg. Zou dat misschien ook iets met haar lichaam te maken hebben?
Als je eenmaal een vrouwelijke cyborg verzint, waarom dan niet in de vorm van Scarlett Johansson? Goeie vraag, vond de Japanse manga-grootheid Mamoru Oshii. 'Wat zou er überhaupt op tegen kunnen zijn?', schreef de 65-jarige regisseur van de animatieklassieker Ghost in the Shell (1995) vorige week in een e-mail aan entertainmentwebsite IGN. Men had hem verzocht te reageren op de 'controverse' over de nieuwe Hollywoodbewerking van de Japanse strip, en de in nieuwsberichten opgepikte kritiek op de keuze voor de 32-jarige hoofdrolspeelster Johansson. Er zou sprake zijn van verwitten (whitewashing), meende een handjevol publicisten en Amerikaans-Aziatische acteurs: een witte acteur die aan de haal ging met een van oorsprong niet-witte rol.
Een wonderlijk verwijt, voor wie de film zag. De door Johansson in Ghost in the Shell geacteerde protagonist leeft in een van hackers vergeven, technisch vergevorderde cyberpunktoekomst en bestaat op haar hersenen na uit een synthetisch en volledig uit prothesen opgebouwd lichaam. Ze weet niet echt wie ze is, laat staan wie ze was. 'Ze is een cyborg', benadrukte Oshii, 'half mens half robot. Haar fysieke vorm is volkomen verzonnen.' Daar komt bij dat de figuurtjes in de originele Japanse film en strip ook al niet per se Aziatisch oogden. 'Dus Scarlett is gewoon de best mogelijke keuze', besloot de Japanse manga-autoriteit.
In The Ghost in the Shell ontwaren we de wording van de cyborg: hoe een menselijk brein wordt ingepast in een bionisch skelet, dat eenmaal ontkoppeld rondzweeft in een tank vol vloeibare rode substantie. Hoe het vorm krijgt, vrouwelijke rondingen, om dan opwaarts te bewegen door een witte melkachtige en snel hardende gelei. De geprononceerde neus eerst, daarna de rest. Synthetisch naakt.
Manga-origineel
Ecce Scarlett.
'Ze verenigt het beste van mens en robot', zegt de trotse schepper van robotbedrijf Hanka over dit jongste proefmodel. Voorzien van borsten maar, anders dan in het manga-origineel, zonder tepels, opdat de Amerikaanse filmkeuring de leeftijdsgrens niet opschroeft.
Ghost in the Shell, deze week wereldwijd in première en gemaakt voor een zorgvuldig geheim gehouden megabudget, moet de relatief nieuwe positie van de Amerikaanse hoofdrolspeelster aan de top van de sciencefictionpiramide bestendigen.
Johanssons carrière begon midden jaren negentig, als kindacteur met opvallend volwassen stem en gemoed. 'Een 13-jarige van 30', zei Robert Redford, die haar regisseerde als een bij een paardrijdongeluk gehandicapt geraakt meisje in The Horse Whisperer (1998). Na een opvallende hoofdrol in 2001 in Ghost World, óók een stripverfilming, volgde in 2003 Johanssons nog altijd bekendste rol: als pas afgestudeerde jonge vrouw die enigszins verloren in Japan een zielsverwant treft in een oudere filmster (Bill Murray), in Lost in Translation. Ze was 17 tijdens de opnamen. Na die wereldwijde doorbraak gingen de rollen als vroegwijs meisje vlug over in die van lustobject: de wat stijve platinablonde seksbom in The Black Dahlia (2006), een zwoele verleidster in Matchpoint (2005), de meesterlijke eerste Britse film van Woody Allen, met wie ze nog twee films zou opnemen (Scoop, Vicky Cristina Barcelona). Allen prees haar humor en 'welgevormde broeierigheid', die hij omschreef als zaftig humidity.
Een nieuwe fase in de kunst van het Scarlett-profileren brak aan. Anthony Lane, filmcriticus van tijdschrift The New Yorker, werd bespot door zijn collega's en weggezet als hopeloze ouderwetse seksist vanwege zijn vijfduizend woorden lange Scarlett-ode met zinnen als, 'ze lijkt gemaakt van champagne' (oké, Johansson is 'ambassadrice' van Moët & Chandon).
Hoe een animatiefilm 22 jaar later een scienfiction-klassieker werd
Van animatie tot sciencefictionfilm, in 22 jaar kon Ghost in the Shell rijpen. Vier redenen waarom het een klassieker is.
Superheldenfranchise
Een andere filmjournalist, Peter Biskind pakte dat handiger aan, voor zijn profiel ('een studie in Scarlett') voor de glossy Vanity Fair: hij maakte simpelweg een bloemlezing van de tot dan toe verschenen omschrijvingen: 'Ja, haar lippen zijn 'pruilerig', 'door bijen gestoken', 'om te zoenen', en ja, haar stem klinkt 'honingdruipend', 'hees', 'zwoel', ' schor' en 'rokerig', als 'langzaam scheurend satijn'.'
Zoals vrijwel alle hedendaagse steracteurs raakte ook Johansson verbonden aan een superheldenfranchise: inmiddels trad ze vijfmaal op als de in catsuit gestoken zwarte weduwe Natasha Romanoff in het Avengers-universum (Iron Man 2, The Avengers, Captain America: The First Avenger, Avengers: Age of Ultron, Captain America: Civil War). Leuk voor de superheldenfans, goed voor de recettes. Wéér uitgeroepen tot most sexy woman alive door het de mannenglossy Esquire. Weer zo'n fotoserie in ondergoed met haar mond half open. Maar de eigenheid waarmee Johansson ooit opviel als actrice raakte uit zicht.
Tot de New Yorkse van Scandinavische en Russisch-Joodse komaf zich in 2013 ineens specialiseerde in het vertolken van non-menselijke of voorbij-menselijke rollen. Niks in interviews met Johansson verried een geraffineerde opzet of carrièreplanning; sciencefiction kwam eenvoudigweg op haar pad en ze zei geen nee. Van de mangasensatie Ghost in the Shell had ze nog nooit gehoord.
Het begon allemaal met haar stemrol als computer 'Samantha' in Her (2013). Spike Jonze's futuristische en scherpzinnige relatiekomedie waarin een man (Joaquin Phoenix) een relatie aangaat met het besturingssysteem van zijn computer. Nogal wat critici tipten Johansson voor een Oscarnominatie, zelfs al verscheen ze in Her niet in beeld. De film wierp vragen op over artificiële relaties: waren die minderwaardig aan heuse relaties? En ontlokte een debat over de toekomst van Siri-achtige stemprogramma's: wat als die straks echt zo empathisch klonken als Johanssons Samantha, met hoorbare opwinding, aarzeling, verbazing, modulatie en gezucht?
Under the Skin
Vrijwel tegelijkertijd met Her verscheen in de bioscoop een minder goed bezochte, maar inmiddels gerenommeerde sf-film van Jonathan Glazer. Under the Skin, een bewerking van de novelle van Michel Faber. Een schijnbaar tegenovergestelde, want dialoog- en emotiearme rol van Johansson, hier als buitenaards wezen in menselijke verpakking, jagend op mensen in Schotland. Van de straat geplukte mannen, géén acteurs, volgen haar (of het) tot ze verstrikt raken in een donkere buitenaardse substantie, geobsedeerd door het wezen dat zich voor hen ontkleedt. We zien dat in een op Scarlett Johansson gelijkend lichaam gekropen wezen voorzichtig iets van interesse ontwikkelen voor haar prooi.
De Britse regisseur Glazer stuurde Johansson met pruik de straten van Glasgow op. Tussen nietsvermoedend winkel- en uitgaanspubliek filmde hij haar op afstand. Hij vergeleek de steractrice met een exotisch insect op het verkeerde continent. Precies wat hij zocht in een buitenaards wezen. Een riskante rol, door het grote publiek slechts opgemerkt vanwege de zo vervreemdende non-erotische naaktscènes (nog altijd populair op internet). Maar in kleine, meer cinefiele kringen bijzonder gewaardeerd. Zo kende men Johansson nog niet.
Met Lucy, een minder verfijnde maar aanstekelijke sciencefiction-actiefilm van Luc Besson uit 2014, kapitaliseerde Johansson vervolgens haar sf-imago. 465 miljoen dollar aan kassaopbrengt: de best bezochte Franse speelfilmproductie ooit. Met Johansson als dociel en emotioneel meisje dat razendsnel transformeert tot rationeel supermens zodra een door onverlaten in haar buik genaaide zak designerdrugs knapt.
Laura Turnbridge, professor aan de muziekfaculteit van de Universiteit van Oxford, schreef een essay over Her, Under the Skin en Lucy, getiteld: 'Scarlett Johanssons lichaam en de materialisatie van haar stem'. Over hoe Johansson haar kenmerkende stemgeluid per rol aanpast. Hoe ze met die aan Marilyn Monroe herinnerende stem in Her alles uit de kast haalt om lichamelijkheid te suggereren, maar in Under the Skin in de schaarse dialoog juist opzettelijk het tegenovergestelde bewerkstelligt: afstand van dat lichaam. En hoe Johanssons stem in Lucy neutraler wordt naarmate haar personage aan intellect wint, en haar supergeest uiteindelijk uittreedt.
Drie films waarin het lichaam van de actrice of ontbreekt, of wordt verwoest, of opgaat in iets anders. Ongeveer zoals haar cyborgbestaan in Ghost in the Shell. 'Het is oké', antwoordde Johansson ooit toen een tv-presentatrice naar haar lichaam vroeg. 'Ik zou het niet echt bijzonder noemen.'
Tweede keuze
Op een of andere manier is Scarlett Johansson zelden de eerste keuze als het om filmrollen gaat. Voor Her verving ze pas op het allerlaatste moment Samantha Morton, nadat het inspreekwerk van de actrice onvoldoende karaktervol werd bevonden. Gemma Arterton bezwoer dat regisseur Jonathan Glazer eigenlijk haar op het oog had als buitenaards wezen in Under the Skin. De rol in Woody Allens Matchpoint ging pas naar Johansson toen Kate Winslet aangaf oververmoeid te zijn. Emily Blunt was de eerste gegadigde voor de rol als Avenger en 'black widow' Natasha in Iron Man 2. En zelfs voor Ghost in the Shell zouden de producenten eerst nog een flirt zijn aangegaan met de Australische actrice Margot Robbie.
