Waarom Marx relevant is om de klimaatcrisis te begrijpen ★★★☆☆

De naam Karl Marx roept niet direct associaties op met de strijd voor een beter milieu, eerder met zaken als klassenstrijd. Toch is de filosofie van Marx relevant voor een goed begrip van de klimaatcrisis, laat Paul Cobben zien in Marx bevrijd – Over natuur en vervreemding in de 21ste eeuw. Een andere lezing van Marx kan volgens hem helpen om anders te gaan leven.

Marx is terug van nooit helemaal weggeweest. Nog altijd lezen economen Het kapitaal, waarvan het eerste deel verscheen in 1867. Omdat het inzicht kan bieden in de werking van onze kapitalistische economie. Paul Cobben, emeritus hoogleraar filosofie van de Universiteit van Tilburg, las de teksten van Marx voor het eerst in de jaren zestig, als tiener. Veel begreep hij hier naar eigen zeggen niet van, maar één begrip maakte indruk en is hem altijd bijgebleven: vervreemding. In dit boek staat het opnieuw centraal.

Mensen bewerken de natuurlijke omgeving en proberen die naar hun hand te zetten. In onze kapitalistische economie doen we dat onder meer door arbeidsdeling en het gebruik van geld. Daarmee maken we niet alleen van de natuur een productiemiddel, maar worden we ook zelf tot ‘middelen’, om te kunnen produceren en geld te verdienen. De mens is ‘een natuurwezen dat tegelijkertijd van zijn wezen vervreemd is’, schrijft Cobben. Dat was zo in de industriële samenlevingen van de 19de eeuw, maar het is in deze digitale tijd niet minder.

Veel aandacht besteedt Cobben aan wat hij ‘dataïsme’ noemt, of de vervreemding in onze digitale samenleving. Waarin het mens-zijn dreigt te worden bepaald door de data die over ons worden verzameld – en door algoritmen die onze gedragingen voorspellen en beheersen. Mensen kunnen keuzes maken, maar op markten die vooral de belangen dienen van het kapitaal. Industriële ontwikkeling heeft geleid tot een vervreemding van de mens met de natuur. Dataïsme gaat volgens Cobben een stap verder en vervreemdt ons van onze ‘innerlijke’ natuur.

Anders lezen

In de filosofie van Marx draait het vooral om de verhouding tussen arbeid en kapitaal. Al in de 19de eeuw werden de eerste pogingen ondernomen om het marxisme om te vormen tot een filosofie van de natuur, in een ecologisch marxisme. Marx bevrijd staat niet in deze traditie. Andere omvormingen kunnen evenmin rekenen op het enthousiasme van Cobben. Zoals het cultuurmarxisme, of wat hij de ‘modieuze identiteitspolitiek’ noemt: door sekse, kleur of religie zo voorop te stellen reduceren wij mensen tot ‘een abstract zelf’.

Voor een beter begrip van de milieuproblematiek hoeven we Marx helemaal niet te herschrijven, aldus Cobben, maar moeten we hem beter begrijpen of anders lezen. Om het marxisme te actualiseren grijpt hij terug naar het verleden: naar de wortels van Marx – en die liggen bij Hegel. Een filosoof tegen wie de jonge Marx zich afzette, maar die voor Cobben toch zijn denken vormde. Gewapend met Hegel geeft hij een andere lezing van Marx’ ideeën over vrijheid, die ook kan leiden tot een betere omgang met de natuur.

Cobben is een kenner van Hegel, die in Marx bevrijd veel aandacht krijgt. Dat maakt dit boek soms wat taai en onevenwichtig. Toch is het resultaat de moeite waard. Marx laat zien hoe vervreemd wij zijn geraakt van de natuur – en daarmee van onszelf. Voor Cobben is dit falen ook de manier om ons te bevrijden. De natuur laat zich immers niet beheersen en komt in opstand, zoals in de klimaatcrisis. Dat geldt ook voor onze ‘innerlijke natuur’, als we vervallen in gevoelens van depressie of zinloosheid.

Een besef dat het anders moet

Paul Cobben brengt de vrije mens terug in het marxisme. Ons denken wordt grotendeels bepaald door de omstandigheden waarin we leven; in het kapitalisme leidt dat tot een bedreiging van de natuur – en van onze eigen natuur. Maar ook tot vervreemding en tot onbehagen en precies in dat bewustzijn kan volgens hem de oplossing liggen: ‘Juist die confrontatie biedt de mogelijkheid tot een dieper zelfinzicht.’ De opstand van de natuur dwingt ons tot meer openheid en een besef dat het anders moet.

De omslag van dit boek verbeeldt dit idee mooi: een rode Marx met een groene baard en een witte vogel, het symbool van de vrijheid – de keuzes die we volgens Cobben toch altijd hebben.