Waad Al-Kateab (29) filmde de oorlog in Syrië: ‘Je moet doorfilmen, hoe erg het ook is’

Tussen de bommenregens door filmde de Syrische journalist Waad Al-Kateab haar prille gezinsgeluk in belegerd Aleppo. Haar voor een Oscar genomineerde documentaire For Sama is een overrompelend portret van de Syrische oorlog.

Waad Al-Kateab (29) was onlangs de afwas aan het doen, toen haar dochtertje Sama per ongeluk de trailer van For Sama aanklikte op de laptop, aan de keukentafel in Londen.

Iets te vroeg was dat. De Syrische oorlogsdocumentaire is weliswaar opgebouwd als videobrief aan Sama: de filmmaker richt zich tot haar dochtertje en verklaart waarom zij en haar echtgenoot, de noodarts Hamza, niet wegvluchten uit het belegerde Aleppo, zelfs al krijgen ze een kind (‘zul je me ooit vergeven, Sama?’). Maar Al-Kateabs huiveringwekkende reportagemix van oorlogsgeweld en gezinsgeluk kent niet voor niets een geadviseerde kijkleeftijd van 15 jaar en ouder.

‘Ze is nu bijna 4’, zegt de maker en moeder, op bezoek in Amsterdam. De bewuste laptop, met een ‘fuck Assad’ sticker er op, ligt voor haar op tafel. ‘Sama pakt ’m wel vaker, om tekenfilmpjes te kijken op YouTube. Maar nu zag ze ineens haar eigen gezicht, dus ze klikte. Mijn eerste reactie was: uitzetten. Maar dat vond ik toch verkeerd. Wat als ze de trailer op een ander moment ziet, als ik er niet naast zit? Nu kon ik in elk geval zien wat het met haar deed.’

Sama’s ogen werden groot, toen ze de door haar moeder gefilmde stofwolken van een bombardement zag. ‘Sneeuw!’, riep ze enthousiast. Pas toen ze haar moeders stem in de trailer hoorde, in paniek om een raketinslag vlak bij het slaapvertrek van haar dochter, raakte het meisje ongerust. ‘Mammie, mammie, zei ze, wat is er gebeurd met Sama?’

Al-Kateab glimlacht. ‘Ze maakte zich zorgen om haarzelf. Je bent hier lieverd, zei ik. Alles is goed.’

For Sama, genomineerd voor vier Bafta’s en een Oscar, getuigt van de helse omstandigheden in en om een provisorisch ziekenhuis in de kapotgeschoten Syrische stad, waar de laatste bewoners worden bestookt door Russische gevechtsvliegtuigen. Onvergetelijke beelden zijn het. Die ontredderde jongetjes onder het stof, wachtend in de ziekenhuishal naast het lichaam van hun dode broer. Of de zwaargewonde en hoogzwangere moeder die na een bombardement wordt binnengebracht voor een spoedkeizersnede – mogelijk de meest adembenemende geboortescène ooit in beeld vastgelegd.

Wat de documentaire onderscheidt van eerdere indringende Syrische oorlogsverslagen, inclusief het eveneens voor een Oscar genomineerde ziekenhuisportret The Cave van Firas Fayyad, is de wijze waarop Al-Kateab ook eigen privéopnamen en persoonlijke dilemma’s door de film vlecht. Hoe ze begon te filmen als student van 20 tijdens de eerste protesten tegen Assads regime, en daar niet meer mee ophield. Hoe ze verliefd werd op de beginnende arts Hamza, die de ene na de andere noodoperatie uitvoert. En hoe ze eenmaal zwanger besloot in Aleppo te blijven, al vielen de risico’s niet te rijmen met haar ‘gezonde verstand’.

Vijfhonderd uur aan opnamen, gefilmd tussen 2012 en 2016. Gesmokkeld uit Aleppo toen het laatste verzet in de stad was gevallen. ‘Twaalf harde schijven, allemaal in één rugzak gepropt, die ik voor mijn buik droeg. Ik was toen drie maanden zwanger van mijn tweede dochtertje en droeg een ruimvallende jas. Sama zat bij me op schoot, achter in de auto. Als ze me nu betrappen is het niet best, dacht ik toen we langs de controleposten reden. Maar ik dacht ook: als ik dit materiaal achterlaat, waarom was ik dan überhaupt in Aleppo? Het moest mee. We hadden geluk. Ze doorzochten de auto, maar lieten mij met rust.’

For Sama, vanaf deze week te zien in de Nederlandse bioscoop, ging afgelopen november in voorpremière op het Amsterdamse documentairefestival Idfa, waar de film de publieksprijs won. Het idee voor een documentaire op speelfilmlengte ontstond pas achteraf, toen de via Turkije naar Londen gevluchte Al-Kateab de hele beeldberg overdroeg aan de ervaren Britse regisseur en editor Edward Watts. Hij had eerder al wat van haar vanuit Aleppo verstuurde fragmenten bewerkt voor de Britse zender Channel 4 – ze wonnen er een Emmy mee. ‘Ik was gewoon gaan filmen, zonder plan. En steeds als ik dacht: dit is wel het ergste wat ik kan filmen, het ergste wat ik me kan voorstellen, werd het toch weer erger. Dat sterkte me in mijn gevoel dat ik door moest. In 2016 stuurde ik korte journalistieke verslagen naar Channel 4, maar er was nooit tijd om te spreken over wat ik nog meer filmde.

‘Toen ik eenmaal in Londen was en al het materiaal liet zien, waren ze verrast: ‘Je filmde dat óók nog allemaal? Je filmde jezelf terwijl je ontdekte dat je zwanger was?’ Voor mij was dat gewoon iets tussendoor, elke dag een paar minuten. Voor mijzelf, niet voor anderen. Ik was er zeer van doordrongen dat mijn zwangerschap elk moment beëindigd kon worden. Dat ik het kind kon verliezen, dat ik dood kon gaan, of wat dan ook. Maar ik ervoer ook gewoon geluk en blijdschap, in die moeilijke omstandigheden. Zoals iedere andere vrouw die ontdekt dat ze voor het eerst zwanger is. Ik weet niet precies hoe ik het moet uitleggen, het is iets emotioneels, maar het filmen en vastleggen was ook een manier om mijzelf ervan te overtuigen dat ik niet gek was. Dat ik oprecht blij kon zijn met mijn zwangerschap. Dat het iets goeds was.’

Rusland, medeverantwoordelijk voor de oorlogshandelingen in For Sama, heeft nog niet op de film gereageerd.

‘Nee, we wachten er op’, zegt co-regisseur Watts, die het hele gesprek vriendelijk bijwoont maar het woord vooral aan Al-Kateab laat. ‘Ik ga ervan uit dat ze een trollenfabriek klaar hebben staan.’

Al-Kateab: ‘Ik heb een paar van die tweets voorbij zien komen: dat ik een ik terrorist ben, dat Hamza een terrorist is, dat mijn dochter Sama een terrorist is. O ja, en dat Hamza geen dokter is, omdat hij voor één vak zakte aan de universiteit. Hilarisch. Hij heeft dat vak een jaar later alsnog gehaald. Dat weten ze ook, want alle informatie komt van dezelfde universiteitswebsite. Maar dát melden ze niet. Propaganda is zo infantiel.’

Watts: ‘Ze slachten mensen af, ze zetten chemische wapens in, ze plegen oorlogsmisdaden… En dan: tuttut, die arts uit de film heeft zijn examen niet in één keer gehaald!’

Dochtertje Sama heeft naast de trailer alleen wat vrolijke fragmenten uit de documentaire gezien. Flarden van het huwelijksfeest van haar ouders bijvoorbeeld, met de dreunende bommen op de achtergrond. ‘De rest komt wel als ze ouder is. Ze herinnert zich niet veel meer van Aleppo. Wel de mensen, maar niet de gebeurtenissen. Ik ben benieuwd hoe dat nu precies werkt in zo’n hoofdje.’

Vaak, als ze filmde, overwoog Al-Kateab de camera neer te leggen. ‘Nu kan ik niet meer filmen, dacht ik dan. Om daar een seconde later al op terug te komen. De vrouw die haar zoon verloor en in de film naar me schreeuwt: ‘Ben je aan het filmen?!’ Ik wilde de camera al wegdoen, tot ze weer schreeuwde: ‘Film dit!!’ Nou, hoe kon ik dan stoppen?

‘Met de geboorte van de levenloze baby in het ziekenhuis ging het ook zo. Ik denk dat ik zes of zeven keer de camera wilde wegleggen, omdat ik wilde wegrennen, omdat ik wilde huilen. Maar ik filmde door, zonder te weten waarom. Tot dat ene moment. Ik kon het niet geloven. Ik keek naast mijn camera om te zien of het wel echt was, wat ik door de zoeker zag. Die scène bevat de kern, voor mij. Je móét doorfilmen, hoe erg het ook is. Want er kan zich iets hoopvols voordoen, iets belangrijks.

‘Mensen vroegen me steeds: waarom bleef je al die jaren in Aleppo? Hamza moest er zijn, want hij opereerde. Maar jij kon toch weg, met je dochter? De film verschaft een antwoord, denk ik. Waarom zou ik thuis moeten zitten? Ik bleef omdat ik filmde. Als je een kind op de wereld zet, wil je een betere toekomst, toch? Nou, de inzet van de revolutie in Syrië wás een betere toekomst.’

Tot de interviewer van de Volkskrant: ‘Heb jij kinderen?’

Ja, die heeft hij. De derde werd een paar weken voor het interview geboren. ‘Oef’, reageert co-regisseur Watts. ‘En toen zag je For Sama? Hoe viel de babyscène?’

‘Gelukkig keek je ná de bevalling van je vrouw en niet ervoor’, constateert Al-Kateab. ‘Bij een vertoning in Los Angeles zag ik een zwangere vrouw in de zaal zitten. Haar heb ik toen wel gewaarschuwd. Na afloop kwam ze naar me toe om te zeggen dat iederéén ’m zou moeten zien, zwanger of niet. Maar ik zeg niet dat zwangere vrouwen naar For Sama moeten. Ze kunnen ook even wachten.’