Volmaakt huiververmaak met grandioos geslaagde boodschap

Lezers die nog van plan zijn de theatrale kermisattractie Phobiarama van Dries Verhoeven te bezoeken, moeten hier stoppen met lezen. En erheen gaan is wel aan te raden, dus alleen als u nu al zeker weet dat dat niet lukt vóór 20 juni op het Holland Festival (en ook niet van 3 t/m 13 augustus op Festival Boulevard in Den Bosch) kunt u gerust verder lezen. Phobiarama heeft artistiek grote baat bij geheimzinnigheid en verrassing, maar zonder spoilers kan er niet worden gerecenseerd. Dus: sorry, Dries. Daar gaan we.

Perfect desoriënterend

Met Phobiarama heeft Dries Verhoeven, kunstenaar op het snijvlak van theater, performance en installatiekunst, op het Amsterdamse Mercatorplein een spookhuis van hedendaagse, maatschappelijke angst. Na zich door een angstwekkend duister naar de juiste deur te hebben begeven, stapt de bezoeker daadwerkelijk in een spookhuisautootje, dat, zoals dat hoort, vanzelf begint te rijden. Het donker is uiterst beklemmend: inktzwart en allesomvattend. Dat werkt perfect desoriënterend. Het rondje dat het autootje in werkelijkheid maakt, lijkt in dit duister een eindeloos, onafzienbaar parcours.

Na een poos in het donker te hebben gereden, zenden tv's her en der onheilstijdingen uit: aanslagen, klimaatrampen, alarmerende politieke retoriek. De aard van het gevaar is uiteenlopend en de onheilsprofeten staan soms diametraal tegenover elkaar. Een haatimam die waarschuwt voor het racistische westen, Geert Wilders die waarschuwt voor moslimterreur.

Dan begint op te vallen dat het Verhoeven niet gaat om de inhoud, om datgene waar we bang voor moeten zijn, maar om de vorm: om het theater van de angst. Hij maakt perfect duidelijk dat degene die waarschuwt voor een klimaatramp, zich van dezelfde apocalyptische taal bedient als degene die een vluchtelingentsunami vreest. En, net zo confronterend: wij, toeschouwers, vreten het. We zijn kennelijk gesteld op, misschien zelfs verslaafd aan, alarmerend (media-)spektakel. We willen griezelen.

Die behoefte illustreert en bevredigt Verhoeven in de volgende fase. Plots duiken in het traject enorme mannen in griezelige berenpakken op. Dat klinkt kinderachtig, maar is door slim effectbejag echt eng. Eerst schuilen ze nog omineus in donkere hoekjes - je ziet ze in een flits en dan weer niet - een doeltreffende horrorfilmtruc. Dan sluipen ze traag dichterbij, elk rondje weer iets verder. Mooiste moment: als eentje zijn grote berenkop vlak bij je gezicht brengt, de scherpe klauwen geheven, en dan -pats! - valt het licht uit. Totale duisternis. Is hij er nog? Wat gaat hij nu doen? Het is volmaakt huiververmaak.

Hedendaagse verslaving

Tegelijk zet Verhoeven aan tot bespiegelen op de eigen angsten, door als het ware de evolutionaire oorsprong ervan te tonen. Angst is nuttig (want van levensbelang) als een beer achter je staat. Maar hetzelfde mechanisme treedt op bij dreig-tv, terwijl daar van reëel gevaar geen sprake is. Gaandeweg brengt Verhoeven de toeschouwers zo tot een cruciaal, hoogst noodzakelijk zelfonderzoek. Projecteren wij onze oeroude berenangst ook op (een bepaald soort) mensen? Mensen die 'anders' zijn, bijvoorbeeld, die gemaskerd zijn of vermomd, of die gedrag vertonen dat niet bij hun verschijning past. Dat doet hij eerst nog slim door verschrikkelijke horrorclowns op te voeren, die niet alleen eng zijn, maar ook verwarrend ambigu, en daarna door... Nee, dat moet u toch echt zelf gaan ervaren.

Gedurfd is het in elk geval dat Verhoeven Phobiarama laat eindigen in een anticlimax, die eerst lichtelijk teleurstelt, tot je beseft dat het niet zijn doel is toeschouwers vooral te laten griezelen. Hij wil ons juist bewust maken van die behoefte, van een manier van kijken en beleven, die van evolutionaire noodzaak tot hedendaagse verslaving is geworden. Daarin slaagt hij grandioos. Als je weer naar buiten stapt, en op het multiculturele Mercatorplein om je heen kijkt, ben je je plots bewust van dat kwalijke mechanisme - in elk geval voor even.

_{Tekst gaat verder onder de video.}