'Verbeelding is weer tot leven gewekt'

Kunnen wij, strijders tegen de apartheid, nog dromen van tederheid, schrijven over liefde, waardering opbrengen voor schoonheid, zo prikkelde Albie Sachs in 1989 zijn ANC-kameraden. Of liggen we alleen maar te tobben over het lot van de werkende klasse? Blijven we hangen in een strijdcultuur, of geven we als jonge democratie de kunsten de ruimte?

'Ik ben erg gelukkig met de ontwikkelingen in de Zuid-Afrikaanse cultuur', zegt Sachs. Hij spreekt vandaag in Amsterdam bij de uitreiking van de Prins-Clausprijzen, die dit jaar als thema de vrijheid in kunsten en media hebben. 'De verbeelding is weer tot leven gewekt. Er is geen eenvormigheid, geen triomfantelijke officiële kunst gekomen. Het sociaal-realisme van het vroegere Oostblok heeft hier geen kans gekregen.'

Toen Sachs, tegenwoordig rechter bij het Constitutioneel Hof in Johannesburg, in 1990 uit ballingschap terugkeerde, beving hem een lichte huiver. Hij hoorde discussies over eurocentrische en afrocentrische cultuur. Het was opera versus traditionele dans. Inmiddels is het besef gegroeid dat het een het ander niet uitsluit, dat pluralisme waardevol is.

En de Afrikaanse dimensie doet haar intrede in de zogenaamde hoge kunst, constateert hij verheugd. 'We krijgen nieuwe dans, nieuwe opera en ballet. Het is meer dan een aardig tijdverdrijf. Het raakt aan onze ziel: of het zwart en wit lukt van elkaars aanwezigheid te genieten. Ik ben optimistisch. Kijk naar ons moderne ballet, als een zwarte man een blanke vrouw optilt. Ze is helemaal van hem afhankelijk. Vergis je niet, dat is een spectaculair symbool voor dit land.

'Je ziet het ook bij de beeldende kunsten. Vroeger kon je op een tentoonstelling meteen zien wat door een zwarte kunstenaar was gemaakt, en wat door een blanke - de thema's, de technieken. Dat is niet meer zo. De nieuwe Zuid-Afrikaanse identiteit is nog niet gevonden, maar we maken vorderingen. We hebben fantastische talenten.'

Sachs wordt behoedzaam als hem wordt gevraagd naar zijn oordeel over de ontwikkeling van andere intellectuele vrijheden. Vrijheid van meningsuiting en persvrijheid zijn zaken waarover het Constitutioneel Hof moet waken. Daarom wil hij bijvoorbeeld niet ingaan op aanvaringen tussen het ANC en de pers. 'Dergelijke zaken kunnen aan het hof worden voorgelegd. Als persoon vind ik het jammer dat ik moet zwijgen, maar je doet die toga aan en dan ben je deel van het hof.'

De neiging binnen het ANC om vijandig te reageren op kritiek is hem natuurlijk niet ontgaan. Kopstukken van de nieuwe macht hebben openlijk gepleit voor 'opbouwend patriottisme', en sommige ANC'ers zeggen zonder schroom dat vooral oppositiepartijen en pers 'in het landsbelang' een toontje lager moeten zingen.

'Het gevaar is dat de partij synoniem wordt met de regering, de staat. Zo'n partij kan het contact verliezen met degenen die haar aan de macht brachten. Mensen sluiten zich erbij aan uit opportunisme. Het is de vanzelfsprekendheid, de routine van de macht. Daarom zijn er tegengewichten nodig.

'Wij als constitutioneel hof houden de macht in toom. Ik denk dat we een sterke, gezaghebbende instelling zijn. Nelson Mandela heeft wat dat betreft het goede voorbeeld gegeven, door zonder meer te accepteren dat wij een aantal belangrijke wetten hebben afgewezen. In ongeveer de helft van de voorkomende zaken hebben we tegen de regering, of het ANC, beslist. Dat is zeer gezond voor een constitutionele democratie.

'Een ander belangrijk tegenwicht is de democratie in de regerende partij zelf. Er moet ruimte zijn voor open debat. Het ANC is zeker een brede organisatie, het gaat erom hoe ze omgaat met de opvattingen van de diverse stromingen, zoals de communisten en de vakbonden. Zuid-Afrika heeft gelukkig een sterk maatschappelijk middenveld, van de vakbonden tot de zakengemeenschap.'

Het ANC mag uiterst gevoelig zijn voor kritiek, van censuur is zeker geen sprake, aldus Sachs. 'Iedereen kan kritiek leveren, en daar maken kranten volop gebruik van. De kritiek in de media is vaak wel oppervlakkig, moet ik zeggen. Kranten vinden het soms niet prettig dat ze zelf onderwerp van kritiek worden. Maar dat hoort bij een open debat.'