Vanuit de hoogte bezien is de wapensmederij in ‘De Geschutgieterij van Hendrik Trip’ net een speelgoedset

De relativerende kracht van hoge standpunten! Bezie de wereld vanaf een berg of toren, en ze oogt een stukje liever. Mensen worden mensjes, wegen weggetjes. Een wapensmederij: een wapensmederijtje. Een fabriek die gereedschap produceert waarmee mensen elkaar doelmatig om zeep kunnen helpen, lijkt vanuit zo’n perspectief op een speelgoedset – nou ja, zo keek ik naar Allart van Everdingens De Geschutgieterij van Hendrik Trip in Julita Bruk in Zweden (1662).

Het kolossale schilderij (192 x 254,5) werd gemaakt in opdracht van de broers Louis en Hendrik Trip, ondernemers die hun fortuin vergaarden met de handel in hout, koper en wapens – sinds ze in 1646 de pacht hadden verworven over het landgoed Julita in de provincie Södermanland (honderd kilometer ten westen van Stockholm) waren ze dat wapengerei ook zelf gaan produceren. Van Everdingens schilderij decoreerde hun beroemde dubbele grachtenpand aan de Amsterdamse Kloveniersburgwal, waar het een prominente plek had.

Dat de Trips juist deze schilder vroegen had een reden: hij was er geweest. Ik bedoel: Allart was in Zweden. Rond 1644 zou de Alkmaarder richting de Baltische Staten zijn gevaren, waarbij hij volgens kunstenaarsbiograaf Arnold Houbraken belandde ‘in eene gevarelyke storm, die hem willig of onwillig niet onbescadigt op de kust van Noorwegen deed belanden.’ Daarna reisde hij door het door Hollandse houthandelaren druk bevaren Noors-Zweedse grensgebied: Langesund, Risør, en de streek rond Gotenburg: fort Bohus en de watervallen bij Trolhättan. Dat was bijzonder. Voor Van Everdingen was er geen Nederlandse kunstenaar geweest die dat door blokhutten en watervallen gekenmerkte landschap had getekend. Het werd zijn selling point. Terug in Nederland specialiseerde Allart zich in Noorse landschappen die naarmate de herinneringen aan de reis vervaagden steeds meer vaderlandse elementen gingen bevatten.

Tentoonstelling

In het Stedelijk Museum Alkmaar opent dit weekend een bloedmooi ingerichte tentoonstelling van Allarts schilderijen en tekeningen. Daar treft men ook de schitterende fotoserie die fotograaf Pascal Vossen maakte van de reis die hij en conservator Christi Klinkert maakten in Allarts voetsporen. Eerste indruk: Allart was vooral een geweldige tekenaar en graficus. Zijn getekende landschappen zijn ruimtelijk en elegant gecomponeerd op een manier die zich kan meten met het beste van de periode. Als schilder was hij prima. Zijn wolkenluchten zijn fraai en accuraat, en verraden uitgesproken interesse in het meteorologische, maar in het geboomte schakelde Allart nogal eens over op de automatische piloot. Het is bij hem allemaal ook wat meer dichtgetrokken dan bij bijvoorbeeld Ruisdael. Een fijne dieptewerking bezitten de landschappen dan weer wel.

De geschutgieterij is ook zo’n lekker uitrollend landschap, al valt het als geheel in de tentoonstelling enigszins uit de toon. Het oogt wat schematischer dan Allarts andere landschappen. Daar is een goede reden voor: Allart was nooit in Julita. Hij beeldde de geschutgieterij af zonder hem met eigen ogen te zien, waarschijnlijk op basis van plattegronden gemaakt door derden. De schilder permitteerde zich ook allerlei dichterlijke vrijheden, stelde voormalig Rijksmuseum-conservator Gijs van der Ham vast toen die de betreffende plek in 2005 bezocht. De bergflank rechts ontsproot bijvoorbeeld aan Allarts verbeelding.

Het maakt het schilderij er niet minder bijzonder om. Los van de onmiskenbare artistieke kwaliteiten geeft het een goede indruk van hoe dat er nu precies uitzag, zo’n 17de-eeuwse wapenfabriek. Zo dus: werkers die met paarden grondstoffen aanvoeren bij rokende ovens. Gieterijen waarvoor kanonnen zij aan zij liggen als gevelde boomstammen, dat andere product waaraan de Trips verdienden. Dat hun weelde deels tot stand kwam over de ruggen van gezichtloze werkkrachten voor wie arbeidsvoorwaarden of vakantie een ongekende luxe waren, leidt geen twijfel. Maar daar zie je niks van, zo uit de hoogte.