Vanavond ziet u de eerste zwarte Jezus bij wie zijn kleur er weinig toe doet

Als je Hollywood gelooft, was zo'n beetje de hele wereldgeschiedenis wit. Cleopatra had het gezicht van Elizabeth Taylor, Mozes van Christian Bale, Richard Gere is de Bijbelse koning David, Russell Crowe is Noach, Alec Guiness is Prins Faisal I van Syrië en Juliette Binoche is Maria Magdalena.

Niet alleen in Hollywood trouwens. Loop in een willekeurige Europese stad een groot museum in, en de melkwitte engelen met gouden krullen vliegen je tegemoet. Maria's zuiverheid wordt onderstreept door de aanwezigheid van een witte lelie aan haar voeten, en Jezus, ja, Jézus, die heeft van de poezelig vette dreumes op moeders schoot bij Rafael tot het levenloze lichaam dat het graf in wordt gelegd bij Caravaggio of Michelangelo een huid als porselein.

Het is een schijnbaar neutraal uitgangspunt in vrijwel de gehele geschiedvertelling die de meesten van ons zonder enige kanttekening meekregen in school of opvoeding. Zonder dat het werd opgemerkt zelfs: Jezus is wit. Al sinds de Middeleeuwen aanbidden we een Kaukasische proto-hippie. Terwijl, en daar zullen weinig mensen het mee oneens zijn, de kans dat de historische Jezus blauwe ogen en blond haar had toch verwaarloosbaar is.

En nu hebben wij in Nederland vanavond bij het grootste Paasspektakel op televisie een zwarte Jezus. Voor het eerst sinds de EO het lijdensverhaal van Christus uitzendt, na zeven jaar met onder meer Danny de Munk en Syb van der Ploeg als de Messias, is de innemende en gelovige zwarte zanger Dwight Dissels de aangewezene. De man die jurylid Ali B liet loeien toen hij bij de blinde auditie van The Voice of Holland het nummer The End of The Road inzette, en de hele jury tranen in de ogen bezorgde.

Over de keuze voor Dissels als Jezus in een voorstelling die de afgelopen jaren ruim drie miljoenen kijkers trok, kunnen we natuurlijk heel Hollands onze schouders ophalen, en dat is dan een goed teken want het laat zien hoe gewoon we het wel niet vinden. Maar er is veel voor te zeggen om het niet onopgemerkt te laten. Want gewoon is een zwarte Jezus in een westerse voorstelling allerminst.

^{De auditie van Dwight Dissels. Tekst loopt verder onder de video}

Witte Christus als witte suprematie

Vrijwel iedere keer dat Jezus wél een donkere huid had in de kunst, deed dat stof opwaaien. Zelfs toen het Amerikaanse magazine Ebony in 1969 een zwarte Christus op de cover plaatste zorgde dat voor zo veel protest onder de eigen zwarte lezers, dat het blad bijna ten onder ging. In het bijbehorende artikel, The quest for a black Christ, poneerde dominee Albert Cleage dat de Messias zwart was, dat Zijn religie een 'black man's religion' is en dat Zijn woorden van mededogen gericht zijn aan de mensen binnen de zwarte gemeenschap. In het artikel kreeg de dominee het weerwoord dat hij hedendaagse problematiek projecteerde op een eeuwenoude religie, maar de stelling dat Jezus niet-wit is kwam harder aan dan historisch gezien gerechtvaardigd is.

Onlangs schreef consultant en diversiteitsexpert Matthew C. Whitaker in The Huffington Post hoezeer hij ook vandaag nog de weerstand merkt om het beeld van een Europese Christus los te laten: 'Het wit maken van Christus is een cruciaal onderdeel geweest in het onderhouden van wit privilege en suprematie'. Alle helden in de geschiedenis zijn systematisch Europees gemaakt, terwijl velen dat niet waren. Daardoor is, zegt hij, een beeld ontstaan waarbij donkere mensen zichzelf niet kunnen herkennen in historische en religieuze verhalen, behalve als bedienden en slaven.

Zwarte Christussen

Beeldend kunstenaars legden met hun werk de onbewuste uitgangspunten van kijkers bloot: de hedendaagse Amerikaanse schilder Kehinde Wiley bijvoorbeeld maakte in 2008 wereldberoemde composities van de dode Christus van Hans Holbein en Andrea Mantegna opnieuw, maar nu met een zwart lichaam van Christus. Een lichaam bovendien dat in alles hedendaags aandoet, alsof het een 33-jarige zwarte man van nu zou kunnen zijn, met een zwarte boxershort en tatoeage, of juist een bontcapuchon en gouden ketting, beide in een typisch voor Wiley overdreven kleurrijke setting.

^{Tekst loopt verder onder de afbeeldingen}

Een van de meest indringende voorbeelden is een klein beeld van Ron Mueck, de Australische voormalige poppenmaker die inmiddels beroemd is om zijn buitenproportioneel grote en kleine beelden van zeer levensechte mensen. Hij maakte in 2009 een beeld dat schijnbaar niks met Jezus te maken heeft: Youth. Een jonge zwarte tiener in baggy spijkerbroek tilt zijn witte T-shirt op om, verbaasd, naar de open wond in zijn zij te kijken. Een maatschappelijk kritisch werk, vanwege geweld onder en tegen jonge zwarte mannen, maar voor elke kijker die wel eens een oud schilderij heeft gezien een direct herkenbare pose: Christus die zijn wond toont. Het is ontelbare keren geschilderd. Het moment dat Jezus, net opgestaan uit de dood, zich voegt bij zijn jongeren en, om te bewijzen dat hij het is, de wond in zijn zij laat zien aan de nog twijfelende Thomas die zelfs zijn vinger in de wond steekt om zeker te zijn. Een iconisch beeld van scepsis en bevestiging, ook in die zin relevant voor de actualiteit, maar evengoed een zwarte jonge Christus.

^{Tekst loopt verder onder de afbeelding}

In Zuid-Afrika maakte schilder Robert Harrison een groot schilderij van de Kruisiging in 1960. Hij nam een groot risico: de zwarte Christus had het gezicht van Albert Luthuli, geweldloos anti-apartheidsactivist, ANC-leider en twee jaar later de eerste niet-westerse persoon die de Nobelprijs voor de Vrede kreeg. Zijn Romeinse beulen kregen de gezichten van premier Verwoerd en minister van Justitie Vorster. Het werk werd direct verboden, is het land uitgesmokkeld en keerde in 1997 weer terug naar de National Gallery in Kaapstad.

^{Tekst loopt verder onder de afbeelding}

Afkomst ontstijgen

Hoezeer de keuze voor Dwight Dissels een uitzondering is, blijkt uit vele berichten van acteurs die moeite hebben om rollen te krijgen die de karikatuur over hun afkomst ontstijgen. Onlangs beschreef Riz Ahmed, jonge Brits acteur van Pakistaanse komaf, in The Guardian de stigma's die je omgehangen krijgt zo: als een ketting van parels die door wrijving zijn gaan glanzen. Die ketting is even beteugelend als tekenend voor hoe de wereld jou ziet. Acteren, stelde hij, is het in fases leren omgaan met die ketting.

Fase 1: rollen die het stereotype over jouw afkomst eendimensionaal bevestigen de terrorist, de taxichauffeur, de crimineel. Die trekken de ketting strakker aan. Fase 2: rollen die passen in het verwachte type maar de stereotypering omdraaien of openbreken. Die rekken de ketting op. Fase 3 ofwel het Beloofde Land: rollen die niets met je afkomst te maken hebben. Gewoon een jongen, just a bloke called Dave. In deze fase ís er geen ketting.

Een betekenisvolle beeldspraak, vooral door de impliciete associatie met de slavenketting. Ahmed bereikte fase twee én drie met rollen in The Road to Guantanamo, Jason Bourne, Star Wars: Rogue One en de televisieseries The OA en Girls. Maar de weg ernaartoe lag bezaaid met weerstand die soms doet denken aan klassieke scènes van de bespotting van Christus, maakt het artikel duidelijk.

Boven alle rassen verheven

Aan de fases van Ahmed is een vierde toe te voegen: rollen die het tegenovergestelde van anoniem zijn: wereldberoemd, en altijd door witte mensen gespeeld. Zo'n rol, lijkt me, smijt de ketting aan stukken. Toen in 2015 de Marokkaanse Venloër Abbie Chalgoum in de Passiespelen van Tegelen (niet op televisie) de rol van Christus vertolkte, was er nog protest van Limburgers die vonden dat 'een katholiek' de rol zou moeten spelen - een protest dat bij de niet-katholieke Danny de Munk of Jim de Groot op televisie niet klonk, nog afgezien van het feit dat de historische Jezus zelf toch moeilijk een katholiek kan zijn geweest.

Onbesproken punt in de discussie over Jezus' huidskleur is het feit dat hij die kleur maar voor de helft heeft gekregen: van zijn moeder. Zijn vader was immers God, en die is boven alle rassen verheven. Dus ook volgens de Bijbel is Jezus niet in een hok te plaatsen, wat een reden kan zijn dat zijn ras of kleur ook niet ter sprake komt (afgezien van een man in Daniëls profetie die een 'huid als gepoetst koper' heeft, waarmee mogelijk Christus wordt bedoeld). De theologische redenering die hieraan verbonden is: het gebrek aan beschrijving van Christus' fysieke kenmerken in de Bijbel is essentieel voor de universele waarde van zijn boodschap.

Dwight Dissels vindt het een eer én spannend om Jezus te spelen, zei hij in een interview, 'omdat hij Hem goed kent'. Hij wil een afspiegeling zijn van Jezus, zegt hij, zowel in christelijke als in niet-christelijke kringen. Zijn kleur en afkomst komen in geen enkel bericht over The Passion ter sprake. Gezien de geschiedenis van de rol die hij speelt is dat een nieuwe ontwikkeling.

Toen dominee Martin Luther King in 1957 de vraag kreeg waarom Jezus wit is, antwoordde hij in Ebony: 'De kleur van Jezus is van weinig tot geen belang want huidskleur is een biologische eigenschap die niets zegt over intrinsieke waarde van iemands persoonlijkheid. Wat geldt is Zijn bereidheid zich aan Gods wil te onderwerpen.' Dwight Dissels is de eerste zwarte Jezus bij wie kleur van weinig tot geen belang is en dat is enorm betekenisvol.