Van Warmerdam over de re-edit van Grimm: ‘We probeerden de film die ik toen al wilde maken naar boven te halen’

Jaren na dato besloot Alex van Warmerdam zijn film Grimm (2003) te onderwerpen aan een uitgebreide hermontage. Samen met editor Job ter Burg legt hij uit waarom dat zo nodig was en hoe ze het hebben aangepakt.

Alex van Warmerdam heeft de bezem door zijn film gehaald. En flink ook. Ingekorte of juist langere shots, verwijderde of ingevoegde scènes, gesneuvelde dan wel nieuwe muziek en een handvol digitale finishing touches: in Van Warmerdams vijfde speelfilm Grimm (2003) is vrijwel geen scène ongewijzigd gebleven. Wekenlang monnikenwerk, verspreid over vier jaar, hadden de regisseur en zijn vaste editor Job ter Burg eraan. Van Warmerdam: ‘We probeerden de film die ik toen al wilde maken naar boven te halen.’

In de Grimm re-edit, die op het Nederlands Filmfestival zijn première beleeft en vanaf 10 oktober in de filmtheaters draait, spelen Jacob Derwig en Halina Reijn nog altijd de volwassen kinderen Jacob en Marie. Ze worden nog altijd in het bos achtergelaten door hun vader (Johan Leysen), gegijzeld door een duister boerenechtpaar (Frank Lammers en Annet Malherbe) en uitgebuit door de verraderlijk charmante Spaanse chirurg Diego (Carmelo Gómez). Die trouwt met Marie, maar heeft het eigenlijk op Jacobs nier voorzien. Het plompverloren van locatie wisselende Grimm – Jacob en Marie rijden op hun brommer door een tunnel en poef, ze zijn in Spanje – blijft een typisch Warmerdamiaanse hervertelling van elementen uit Hans en Grietje, Sneeuwwitje en Blauwbaard. Tegelijkertijd zit de film nu strak in zijn vel, waar hij eerder log en richtingloos aanvoelde.

Wat ging er destijds mis?

Van Warmerdam: ‘Ik weet het eigenlijk niet zo goed. Ik heb die film toen met veel inzet en plezier gemaakt.’

Ter Burg: ‘Had het niet met het hele productieproces te maken? Door gedoe met de financiering werd de hele planning opgeschoven. Toen je klaar was om te gaan draaien, werden de opnamen uitgesteld.’

Van Warmerdam: ‘Toch deed dat niets af aan mijn humeur. Maar ik was tijdens de opnamen blijkbaar toch niet scherp genoeg. Achteraf was ik erg ontevreden met het materiaal. Neem de bruiloft van Marie en Diego. Kitscherige bagger, soapachtige shit vond ik toen ik het terugzag. Waarom had ik de acteurs gevraagd dat op die overdreven manier te spelen? Uiteindelijk ging de scène me dermate tegenstaan dat ik hem helemaal eruit gooide. En dat twee weken voor de première.’

Had je toen nog vertrouwen in de film?

Van Warmerdam: ‘Toen de film uitkwam, schreef een recensent dat Grimm net zo goed mijn debuut zou kunnen zijn. Daar zat wel wat in. De film struikelde en strompelde. Dat zag ik allemaal wel, maar ik hoopte dat dat struikelen en strompelen een zekere charme had. Tegelijkertijd bleef het knagen dat de film niet was geworden zoals ik wilde. Op een retrospectief in Kiev mochten ze Grimm van mij niet vertonen en toen filmdistributeur Cinéart vijf jaar geleden met het plan van een dvd-verzamelbox kwam, zei ik: prima, maar Grimm komt daar niet in.’

Toch geloofde Van Warmerdam dat er uit het materiaal ‘meer’ te halen viel. Samen met Ter Burg, die sinds De laatste dagen van Emma Blank (2009) zijn vaste editor is, begon hij bij wijze van proef, op video, aan een voorzichtige hermontage. De bruiloft was de eerste scène die er weer in moest. Van Warmerdam: ‘Het was een hele klus om die samenhangend en onderhoudend te krijgen, maar het lukte.’

Ter Burg: ‘Die proef beviel ons zozeer dat we het echt serieus wilden gaan aanpakken. Toen hebben we budget en tijd gevonden en Grimm helemaal heropgebouwd. De toon van de film is ook veranderd.’

Wat is dat dan, die veranderde toon?

Van Warmerdam: ‘De film is lichter én grimmiger geworden. Hij blijft minder aan bepaalde scènes kleven, is minder omslachtig en heeft daarom nu meer vaart.’

Ter Burg: ‘Tegelijkertijd wint de film aan ernst doordat we allerlei zinnen en situaties hebben weggehaald die te veel hun best deden om grappig te zijn. Op een gegeven moment laat Jacob de Spanjaard Diego ‘Ik ben een bokkelul’ nazeggen, zonder dat Diego begrijpt wat hij zegt. In de vorige versie zegt Diego nóg een keer ‘Ik ben een bokkelul’, vlak voordat hij de deur uitgaat. Dat was één keer te veel.’

Van Warmerdam: ‘Als je zo’n zinnetje herhaalt, kom je in een ‘grappigheidsgroove’ die de gespannen sfeer ondermijnt. Hetzelfde geldt als Marie de ontstoken buikwond van Jacob ontsmet met alcohol. In de oude versie doet ze dat eerst met een fles advocaat. Dat maakt haar ontzettend onnozel, de grap overheerst op zo’n moment de karakterisering van het personage. Daarom hebben we de advocaat eruit geknipt.’

Van Warmerdam en Ter Burg probeerden in de hermontage zo dicht mogelijk bij het oorspronkelijke script van Grimm te komen. Een scène die eerst ontbrak en nu onmisbaar voelt: Diego’s butler Luis (Ulises Dumont), die Jacob na diens onvrijwillige nieroperatie naar de woestijn brengt om hem in opdracht van Diego te doden. In de eerste versie bleef volkomen onduidelijk wat er na de operatie met Jacob gebeurde en waarom hij het er levend van afbracht. Nu zien we dat Luis de koelbloedige moord niet over zijn hart verkrijgt en Jacob halfdood in de woestijn achterlaat.

Toch een voor de plot essentiële scène, zou je zeggen.

Van Warmerdam: ‘Zeker. Ik heb echt geen idee waarom ik hem toen heb weggelaten. Het is ook nog eens een mooie verwijzing naar de berouwvolle jager uit Sneeuwwitje. Ik geloof dat ik het destijds tijdens het monteren soms echt niet meer wist.’

De oorspronkelijke montage van Grimm werd gedaan door Stefan Kamp. Had hij er geen moeite mee dat jullie nu hartgrondig de schaar in zijn werk zetten?

Van Warmerdam: ‘Nee, geen enkele moeite. Het zou ook geen zin hebben gehad met Stefan te gaan hermonteren. Hij was van de oude versie. Het komt ook echt door Job, doordat we vanaf Emma Blank zo’n goed team vormen, dat ik ging ik geloven dat ik dat rare brouwsel helder kon krijgen.’

Ter Burg: ‘We hebben ook niet echt anders gewerkt dan we bij Alex’ vorige films deden. Onze dynamiek blijft dezelfde.’

Van Warmerdam: ‘Ik heb in het verleden met editors samengewerkt die weigerden een scène nog eens te monteren. Met Job kan ik voortdurend dingen uitproberen. Dan merk ik dat hij een bepaalde montage geen goed idee vindt, maar dan probeert-ie het toch. Dat is heel fijn, want op die manier kan ik worden bevrijd van mijn slechte ideeën. Anders blijft het maar in mijn hoofd rondspoken.’

Soms wilden Van Warmerdam en Ter Burg dingen verbeteren die niet meer mogelijk waren. Dan beschikten ze weliswaar op video over een bepaald shot, maar was het oorspronkelijke cameranegatief onvindbaar. En enkele scènes die destijds niet werkten, werkten nu nog steeds niet. Zo verschansen Jacob en Marie zich op een gegeven moment in een smoezelig tentje onder een viaduct, waar tot voor kort een prostituee woonde en werkte. Van Warmerdam filmde destijds dat het hoertje onder een lap op een brancard wordt gelegd en wordt afgevoerd met een lijkwagen, maar dat tafereel haalde de eindmontage niet. Nu is het nog steeds afwezig.

Klinkt als een sterke scène. Waarom ontbreekt hij?

Van Warmerdam: ‘We zijn die scène voortdurend blijven reviseren, maar hij kwam maar niet uit de verf. Het basismateriaal deugde niet, er zat geen vanzelfsprekendheid in. Het begint er al mee dat je de kijker duidelijk moet maken dat op die brancard een jong meisje ligt. Dus moet je iets van haar lijf of gezicht tonen voordat de lap eroverheen gaat en ze in de auto wordt getild. Als je zo’n functioneel shot verkeerd aanpakt, als je niet precies genoeg bent, wordt het knullig. En zo ging het de hele tijd met die scène.’

Ter Burg: ‘Het was ook erg lastig voor het vertelperspectief van de film. Grimm gaat over Jacob en Marie, maar die ben je tijdens de toestand met het dode hoertje helemaal kwijt, en dan duurt het te lang voordat ze weer in beeld komen.’

Van Warmerdam: ‘Het shot waarin je hen dan weer terugziet, was ook erg lullig.’

Ter Burg: ‘Ze staan daar maar wat te staan.’

Toch is ook de viaductscène flink opgeknapt. Al was het maar doordat hier en daar helften van verschillende shots met de computer naadloos aan elkaar zijn gemonteerd. ‘Dan namen we Halina uit take 3 en Jacob uit take 2’, aldus Van Warmerdam, ‘omdat ze in take 1 net niet exact genoeg op elkaar zijn ingespeeld.’

Ter Burg: ‘Jacob en Marie moeten na elkaar reageren wanneer er een auto komt aanrijden, maar dan is hij de brommer al aan het verstoppen terwijl zij nog in haar reactie zit.’

Van Warmerdam: ‘Nu klopt dat tenminste.’

Ik kan me voorstellen dat zo’n re-edit verslavend werkt, dat je op een gegeven moment niet meer van ophouden weet.

Van Warmerdam: ‘Het geeft inderdaad een kick om met kleine, soms onzichtbare oplossingen een scène enorm te verbeteren.’

Ter Burg: ‘Maar je moet er ook niet in doorschieten. We hebben in de film enkele toevallig voorbijrijdende auto’s weggepoetst, maar hier en daar is op de achtergrond nog wel een autootje te spotten. Dat zijn de auto’s waarvan we ons konden voorstellen dat Alex ze toen ook niet had tegengehouden, als hij ze op tijd had gezien. En je kunt natuurlijk eindeloos van alles blijven weggummen, maar of dat zinvol is? We willen niet doen alsof Alex deze film helemaal anno 2019 in elkaar heeft gezet. We moeten ook respecteren wat het was, tot op zekere hoogte.’

Dat gaat ook op voor de scène waarin Jacob en Marie de boerin uitschakelen door een opgetakeld hakblok op haar af te duwen. Voor het moment waarop de boerin met hakblok en al door de muur vliegt, werd Annet Malherbe vervangen door een stuntvrouw. Van Warmerdam: ‘Als je wilt – je kunt thuis het beeld stilzetten – is dat duidelijk te zien. Als we nou eens Annets hoofd op die stuntvrouw plakken, zeiden ze bij Planet X, het visuele-effectenbedrijf waarmee we nu samenwerkten. Maar ik zou het stom vinden om zoiets op te kalefateren. Het is goed dat je kunt zien dat het een oldskool stunt is.’

Hou je nu van de film?

‘Ja, heel veel. Toch bijzonder, dat het een film is van vijftien jaar geleden. Hoe de geest van de maker die ik toen was, nu verweven is geraakt met de maker die ik tegenwoordig ben. Verder heb ik daar geen filosofische gedachten over, hoor.’

En de oude Grimm?

‘Die kan nu de vuilnisbak in.’