Van jonge hond tot de leeuw van Orkater: na een leven vol toneel en film geeft Marc van Warmerdam het stokje door

Theatermaker en filmproducent Marc van Warmerdam (67) neemt afscheid van een leven lang op, onder, boven en achter de planken. Portret van een theaterleven in vijf legendarische voorstellingen.

‘Zie je welke kant je hier op kijkt? Richting IJmuiden!’ Marc van Warmerdams uitzicht vanuit zijn werkkamer op een industrieterrein in de Amsterdamse Houthavens kijkt uit op het IJ, dat daar bijna overgaat in het Noordzeekanaal.

Aan het einde daarvan ligt inderdaad IJmuiden, de stad van zijn jeugd, waar in zijn geval zijn carrière als acteur, theatermaker en later ook film- en theaterproducent begon. Begin jaren zeventig richtte hij daar samen met zijn broers Alex en Vincent van Warmerdam en onder meer de broers Dick en Rob Hauser muziektheatergroep Hauser Orkater op, een collectief van theatermakers en muzikanten dat voor een sensatie in de Nederlandse theaters zorgde.

Na zeven succesvolle jaren was de rek eruit, zoals dat vaak gaat bij collectieven: de een wilde dit, de ander weer iets anders. Dus Hauser Orkater stopte. Onder de vleugels van de Stichting Orkater ressorteerden voortaan de groepen De Mexicaanse Hond en De Horde, met onder anderen Jim van der Woude en Loes Luca. Sinds 1980 werden meer dan tweehonderd producties uitgebracht door Orkater, met Van Warmerdam nu al meer dan twintig jaar als algemeen directeur.

Tot binnenkort, want hij heeft besloten te stoppen. Vorig jaar augustus bereikte Van Warmerdam de pensioengerechtigde leeftijd (66 jaar en 9 maanden). Maar hij besloot vanwege het nieuwe Kunstenplan én de perikelen rond de coronacrisis nog een jaar door te gaan. In augustus wordt zijn functie vacant en binnenkort verschijnt er dan ook een advertentie: Orkater zoekt directeur/bestuurder. Hij blijft overigens wel actief als producent van filmproductiebedrijf Graniet Film.

Aan de hand van een aantal producties struinen we op zijn werkkamer enigszins chronologisch door die imposante, gevarieerde en soms ook grillige carrière. Zijn ruime kamer is gevuld met rekwisieten uit voorstellingen en films. Overal affiches, op een archiefkast staan twee Gouden Kalveren en een oude typemachine. Op een planbord hangen briefjes met daarop de planning tot en met 2024.

Voorafgaand aan het interview vroegen we Van Warmerdam of hij zelf vijf titels van voorstellingen kon noemen waar hij trots op is. Maar dat vond hij onbegonnen werk, kiezen uit ruim tweehonderd producties waarbij bij betrokken was. Dus dat lijstje met belangrijke producties die zijn carrière illustreren, maakten we zelf. We beginnen in het heden, want juist afgelopen maandag zijn de repetities begonnen van De Gliphoeve, een coproductie met het Bijlmer Parktheater in Amsterdam, waar de voorstelling in maart in première gaat.

De Gliphoeve – Orkater (2021)

Muziektheater van regisseur en schrijver Geert Lageveen over Surinamers die in de jaren zeventig en tachtig massaal naar Amsterdam kwamen en in de Bijlmer werden gehuisvest.

‘Eerder al maakten wij met het Bijlmer Parktheater de voorstelling Woiski vs. Woiski, over de eerste Surinamers die naar Nederland kwamen. Terwijl wij daaraan werkten, kwamen we erachter hoe groot dit onderwerp is, en besloten we een trilogie te gaan maken. Woiski vs. Woiski gaat over de allereerste Surinamers in Nederland, De Gliphoeve over de grote golf die in de jaren daarna kwam, deel 3 zal gaan over de huidige generatie. Achteraf bleek het bewust beleid van de gemeente om zwarte mensen niet te huisvesten in Amsterdam-Noord of West maar in Zuidoost. Heel twijfelachtig natuurlijk. In die Gliphoeve-flat kwamen zo allerlei culturen samen die aanvankelijk een soort mini-maatschappij met elkaar vormden. Dat ging eerst goed. Later sloeg de verloedering toe.’

Zie de mannen vallen – Hauser Orkater (1977)

Begin jaren zeventig, hij zat nog op de middelbare school, begon de loopbaan van Marc van Warmerdam. Zie de mannen vallen was de laatste en succesvolste voorstelling van Hauser Orkater, een groepje jonge honden dat experimenteerde met een combinatie van theater, muziek, beeldende kunst en performance. Brutaal, eigenwijs – en toch veroverden ze de keurige schouwburgen en werden ze ook internationaal een hit.

‘Mijn vader was toneelmeester in Stadsschouwburg Velsen in IJmuiden en hij richtte het Witte Theater op. Dat was destijds nog geen gebouw, maar een initiatief om iedereen de kans te geven theater te maken op avonden waarop de schouwburg leegstond. Alex, Vincent en ik kwamen bij de straattheatergroep het Witte Tejater. Politiek straattheater was in die tijd heel populair, maar wij maakten muziektheater, met veel lawaai en beeldende kunst. Een van de eerste dingen die wij deden was een geluidsperformance met wasmachines op Plein ’45 in het centrum van IJmuiden. Toen de politie kwam en vroeg wat wij deden, was ons antwoord: wij wassen hier de lucht schoon.

‘Via via kwamen wij in contact met de broers Hauser, die een bandje hadden en iets met theater wilden doen, en zo is Hauser Orkater ontstaan. Bij mijn vader ritselden we een kamerdecortje, twee deuren, een schemerlamp en een bankstel en hup, spelen maar! Wij kwamen op met paardenmaskers, geen idee waarom, en deden een doorzaagact, met veel bloed. Het was allemaal een beetje vaudeville-achtig.’

Hauser Orkater experimenteerde aldus een jaartje door, voordat de recensenten kwamen kijken – en toen ging het los. De mannen bestormden de theaters, ook internationaal. Van Warmerdam trok als 20-jarige naar The Roundhouse in Londen en vroeg of ze daar konden spelen. Van de directeur mochten ze een maand lang het gebouw afhuren, dus ze sprokkelden geld bij elkaar en speelden Londen plat. Een en ander werd opgepikt door een journalist van Le Monde en zo volgde ook een tournee door Frankrijk.

Ergens heeft Van Warmerdam nog een koffertje staan vol fanmail, vooral brieven van jonge meisjes. ‘Die meisjes werden verliefd, en soms kregen ze ook verkering met ons. Ja, we hadden in die tijd wel de status van een popidool.’

Wie vermoordde Mary Rogers? – Orkater (1995)

Een musicalthriller van componist Vincent van Warmerdam, waarin Edgar Allen Poe naar het heden werd gehaald om alsnog de moord op het meisje Mary Rogers op te lossen. Fantasievol muziektheater met een sterrencast: Peter Blok, Porgy Franssen en Gijs Scholten van Aschat.

‘Ja, dat is wel een van de mooiste voorstellingen die Orkater heeft gemaakt. Alles daaraan klopte: de tekst, de muziek, de acteurs. Het was behalve origineel vooral ook een ambachtelijke voorstelling. Ambachtelijkheid is iets wat wij koesteren – alles begint met het ambacht. Met Gijs maakte Vincent later nog Richard III, maar dan als een rockconcert met muziek van Tom Waits. Zelf speelde ik daarin ook nog een rolletje: ik was koning Edward V. Dat was vooral omdat er geen geld was voor een extra acteur, dus deed ik het zelf maar.’

Bij het kanaal naar links – De Mexicaanse Hond (2011)

‘De Mexicaanse Hond, onder die naam worden alle voorstellingen van Alex uitgebracht. Ik heb goede herinneringen aan de tijd dat ik daar nog zelf in speelde, zoals in Graniet en De Wet van Luisman. Het meeste plezier heb ik gehad van Kaatje is verdronken, maar de mooiste vond ik Bij het kanaal naar links, over twee families die op voet van oorlog komen te staan. Alex is wars van theater met een boodschap of een link naar de actualiteit, maar die voorstelling stond midden in de tijd.

‘Het ging over cultuurverschillen, over zwart-wit, maar dan verpakt in een familievete. Het ene gezin had een vruchtbare dochter, het andere een vruchtbare zoon, en die moesten het met elkaar doen, want dat was de enige manier waarop het blanke ras kon overleven. Maar ze wilden niet. Heel politiek, maar tegelijk ook helemaal niet.’

Een mond vol zand – Orkater/De Nieuwkomers/Via Berlin (2009)

Muziektheater over een vrouw die in Afghanistan op zoek gaat naar haar man, een vermiste oorlogsjournalist.

‘Nieuwe makers de kans bieden om in een professionele organisatie te kunnen werken, via De Nieuwkomers, is een wezenlijk onderdeel van Orkater. Iedereen kan hier aankloppen met ideeën, op twee voorwaarden: je moet een opleiding hebben en het moet een combinatie van muziek en theater zijn. Ik beoordeel die plannen met een klein team hier op kantoor, en in overleg met de deelnemende theaters – van de Toneelschuur tot Oerol. In die zin ben ik meer een intendant dan dat ik artistiek een stempel op het gezelschap druk. Via Berlin is een goed voorbeeld van een collectief jonge makers dat zich hier heeft kunnen ontwikkelen, maar ook The Sadists en Lars Doberman. Oude rotten in het vak, zoals Ria Marks, Titus Tiel Groenestege en Leopold Witte begeleiden die nieuwkomers vaak. Ik vind dat mooi, dat de oude generatie iets overdraagt aan de nieuwe.’

Op Van Warmerdams werkkamer staan kasten vol ordners met beleidsplannen, notulen van vergaderingen en subsidieaanvragen. De directeur heeft in al die jaren enorm veel tijd gestoken in het veiligstellen van het bestaan van Orkater. Regelmatig moest hij alles uit de kast trekken om subsidie te behouden. Dan weer moest er streng worden bezuinigd, of kreeg hij het verwijt dat Orkater te weinig vernieuwend was, of misschien beter een commercieel theaterbedrijf kon worden.

Wat is nu precies het artistieke profiel van Orkater, ook zo’n terugkerende vraag. De groep combineert publiekssuccessen als Woiski vs. Woiski (recent) of grote namen als Pierre Bokma en Loes Luca (vroeger) met muziektheater van onbekende bandjes. Zijn antwoord: ‘Onze artistieke ziel is feitelijk toch het combineren van muziek en theater door onafhankelijke makers.’ Als een leeuw heeft hij voor zijn groep gevochten, vaak diplomatiek, soms witheet. Maar hij was en is ook de belangenbehartiger van de hele theatersector. Wat hem betreft gaat het hele subsidiesysteem, met al die regels en potjes, op de schop.

Vorig jaar april werd Van Warmerdam opeens getroffen door een hartinfarct, tijdens de behandeling in het ziekenhuis kreeg hij een tia. Heftig voor een man die nooit ziek is geweest en altijd heeft gewerkt.

‘Dat was een ingrijpende gebeurtenis. Maar het is goed afgelopen, hoewel de dokter streng was: ‘U bent vanaf nu uw leven lang patiënt’, zei ze. Ik slik nu inderdaad een handvol pillen per dag. Een permanente doodsangst heb ik er niet aan overgehouden, denk ik. Mijn vrouw wil al mijn hele leven met mij wandelen, en nu wandel ik iedere ochtend 7,8 kilometer in het Amsterdamse Bos, terwijl ik vroeger al in de auto stapte als ik 500 meter verderop naar de kapper moest. Ik ben intussen 20 kilo afgevallen.’

Toen het gezin Van Warmerdam nog in het huis boven de Velsense Stadsschouwburg woonde, konden de jongens via de keuken naar de filmcabine; daar was een luik waardoor ze naar voorstellingen in de zaal konden kijken. Daar heeft hij het vak geleerd, en van zijn vader natuurlijk.

‘Ik ging al heel jong mijn vader helpen, daar kreeg ik ook voor betaald door de gemeente. Overdag kwamen de toneelgezelschappen binnen, dan werd er opgebouwd. Maar na afloop moest alles ook weer worden afgebroken. Decors nog met slaglijnen. Ken je dat, slaglijnen?’

Hij doet vervolgens voor hoe je met slaglijnen in een handomdraai grote decorstukken met elkaar verbindt.