Uit een eeuw vergeten filmsnippers maakte Peet Gelderblom een schitterende nieuwe filmcollage

Hij is een matroos, een huisvader, een voortjakkerende spermacel. Zij een menselijk lichtbaken op een berg, een stripteasedanseres, een Volendams meisje, een spinnenvrouw. In When Forever Dies vinden ze elkaar, dwars door 125 jaar filmgeschiedenis, in elk shot veranderend van gedaante terwijl ze toch dezelfde personages blijven: Forever Man en Forever Woman, verliefd en verscheurd zoals alleen filmhelden dat kunnen zijn.

When Forever Dies, eerder te zien op het Imagine Film Festival en Film by the Sea en nu ook op het Nederlands Film Festival, is een bijzonder knap in elkaar gezette collagefilm. Regisseur/editor en onverbeterlijk cinefiel Peet Gelderblom (49) nam een karrenvracht aan archiefbeelden, reikend van antieke reclamefilmpjes tot kakelbonte stripteases, van Hollywood-melodrama’s tot schattige poppenanimaties, van vissersgeschiedenissen tot ridderavonturen, en brouwde uit al die flarden een doorlopend verhaal: een tijdloze en universele romance, zonder gesproken dialoog, zelfverzekerd varend op de kracht van de montage.

Na een dikke eeuw filmhistorie vond Gelderblom het niet meer dan logisch om te kijken wat op een interessante manier kan worden hergebruikt, vertelt hij vanuit zijn studio in Huizen. ‘Het is tegenwoordig zo normaal om bestaande muziek te samplen, remixen en recyclen. Dat kun je ook met film doen.’ Zoekend naar een spanningsboog voor zijn sample-avontuur, kwam hij op de vraag: hoe kan liefde in haat veranderen en is er een weg terug? ‘Het concept was om alle mannen te laten doorgaan voor dezelfde man en alle vrouwen voor dezelfde vrouw. Een stijlmiddel waar je als toeschouwer binnen een minuut aan gewend bent.’

Om aan de juiste filmknipsels en -kruimels te komen, dook Gelderblom in het archief van het Amsterdamse filmmuseum Eye, en dan vooral de Bits & Pieces-collectie: fragmentjes uit vergeten en verloren films, die vaak niet meer te herleiden zijn tot hun oorspronkelijke context. Naakte mannen, rennend uit het water. Een vrouw die op het strand staat te rollen met haar bekken. Een heertje met hoge hoed, dat een baby meegeeft aan de ooievaar. Gelderblom: ‘Ik heb zulke verweesde beelden weer een raamwerk gegeven. Je voegt daarmee buskruit toe aan losse flodders en het publiek reageert perplex: wat is dit? Waarom ken ik dit niet?’

Gelderblom kreeg internationale bekendheid in 2016, toen zijn op eigen initiatief gemaakte hermontage van Brian De Palma’s Raising Cain (1992) door de Hollywood-meester zelf tot definitieve versie werd uitgeroepen. Hij is zeker niet de eerste die ‘circulaire cinema’ bedrijft, zoals hij het betekenisvol hergebruiken van bestaande filmfragmenten noemt. Op YouTube en Vimeo barst het van de supercuts, filmpjes die bijvoorbeeld uit talloze auto-achtervolgingen één doorlopende actiescène smeden. Denk ook aan de poëtische collagefilms van Peter Delpeut, of aan Christian Marclays video-installatie The Clock (2010-2011), een doorlopende klok die volledig uit shots van klokken, wekkers en horloges is samengesteld. Het meest voor de hand liggende vergelijkingsmateriaal is Final Cut: Ladies and Gentlemen (György Pálfi, 2012), een Boy Meets Girl-sprookje dat teruggrijpt op tientallen filmklassiekers.

Gelderblom wilde een stuk dieper gaan dan de supercuts en Pálfi’s film. ‘Final Cut is een breed uitgesponnen spel met beeldclichés. When Forever Dies raakt ook aan de basis van discriminatie en polarisatie. Dezelfde krachten die relaties uit elkaar drijven, verdelen de wereld in stammen die elkaar de hersens inslaan.’

Vandaar dat de romance overgaat in geluidloze opnamen die Gelderblom vond van de Mars naar Washington, augustus 1963, toen honderdduizenden Amerikanen in Washington D.C. demonstreerden voor gelijke burgerrechten. De gestage verzuring van de relatie heeft ook zijn weerslag op de film zelf. ‘Ik gebruik bijvoorbeeld filmfragmenten in verschillende stadia van verval’, zegt Gelderblom. ‘De teloorgang van een schijnbaar tijdloze liefde loopt daarmee parallel aan de houdbaarheid van de cinema: filmmakers denken dat ze momenten vastleggen voor de eeuwigheid, maar als je dat materiaal niet onderhoudt en conserveert, blijft er uiteindelijk niets van over. Wanneer in de film ‘Remember me’ wordt gezongen, is dat ook een wanhoopskreet van het medium zelf.’

Dat ‘Remember me’ komt uit Henry Purcells opera Dido and Aeneas (1688) en wordt in de film gezongen door een vrouw op een brandstapel. Althans, het lijkt alsof de vrouw die aria zingt. Gelderblom: ‘De zingende vrouw op de brandstapel is afkomstig uit Jan van Dommelens Het heksenlied (1928), in feite een musical waarvan het geluid verloren ging en die bewaard is gebleven als stille film. Ik kreeg kippenvel toen ik die scène vond, maar had geen idee wat actrice Mientje van Kerckhoven daar werkelijk hoort te zingen. In mijn zoektocht naar een passende aria vond ik een ijzingwekkende uitvoering van Purcells When I Am Laid door Marian Anderson, een Afro-Amerikaanse zangeres. Vervolgens heb ik het beeld zo gemanipuleerd met vertragingen en jump cuts dat de mondbewegingen van Mientje lettergreep voor lettergreep overeenkwamen met Marians gezongen woorden.’

Later volgde nog een groter kippenvelmoment, toen Gelderblom ontdekte dat de demonstranten van de Mars naar Washington die dag naar een optreden van dezelfde Marian Anderson luisterden. ‘Wat er toen door me heen ging is onbeschrijflijk: het materiaal viel plotseling samen met wat ik aan het maken was. Die oude, in een filmblik opgeslagen beelden gingen opeens een dialoog met me aan. Alsof de adem van de tijd in je nek hijgt.’