Twee moderne Orestes-vertolkingen: de één verbluffend, de ander grotesk

‘Het is nogal een bloederig stuk. Orestes wreekt zijn vader en doodt zijn moeder. Uiteindelijk loopt dat uit op een kringloop van geweld.’ Aan het begin van de voorstelling Orestes in Mosul vat acteur Johan Leysen inhoud en betekenis van het verhaal van Orestes samen. Orestes is een van de belangrijkste personages van de Oresteia (458 v.Chr.) van Aischylos, zo ongeveer de meest klassieke van alle klassieke Griekse tragedies.

Orestes behoort tot het huis Atreus – zijn vader is Agamemnon, zijn moeder Klytaimnestra, Elektra is zijn zus. Hij had nog een zus: Iphigeneia, maar zij werd door haar vader geofferd om de goden gunstig te stemmen in zijn strijd tegen Troje.

Wanneer Agamemnon na jarenlange afwezigheid in Griekenland terugkeert, heeft zijn vrouw een nieuwe man: Aigistos. Uiteindelijk blijkt haar verdriet om haar geofferde dochter zo groot dat ze Agamemnon op gruwelijke wijze vermoordt. Orestes wordt vervolgens verbannen, maar keert in vermomming terug om samen met Elektra op zijn beurt zijn moeder te doden. Zij zijn als het ware de geradicaliseerde jongeren, die genadeloos met de oude generatie afrekenen.

Moderne wereld

Overspel, jaloezie, familie-eer, religie, etnische twisten – de thema’s in Orestes zijn van alle tijden en al eeuwenlang inspiratiebron voor theatermakers. Afgelopen maand namen Ivo van Hove en Milo Rau, twee van Europa’s belangrijkste theatermakers, het verhaal van Orestes als uitgangspunt voor hun nieuwe voorstellingen. Milo Rau, de vorig jaar aangetreden nieuwe artistiek leider van NTGent, gaat bij zijn Gentse gezelschap het verst: in Orestes in Mosul verplaatst hij het verhaal doodgemoedereerd maar zeer overtuigend van zijn Griekse oorsprong naar de moderne wereld. Specifieker nog: naar Irak, of eigenlijk: naar Mosul, de door de burgeroorlog totaal verwoeste stad.

Van Hove blijft in Électre/Oreste, zijn tweede gastregie bij de Comédie Française in Parijs, veel dichter bij het origineel. Hij volgt de tekst (in dit geval de bewerking van Euripides) nauwgezet en combineert Orestes met het verhaal van Elektra. Het levert in beide gevallen loodzwaar theater op, maar op een totaal verschillende manier. Waar Van Hove de mechanismen van wraak laat zien in een voor zijn doen nogal onopgesmukte, rauwe en traditionele vormgeving, vertaalt Rau die in een geraffineerde en gedurfde remake naar nu.

Van Hove en Rau

Milo Rau maakte bij NTGent al eerder voorstellingen over geweld, zij het op kleinere schaal. In Five Easy Pieces liet hij kinderen de affaire-Dutroux naspelen. In La Reprise werd de moord op een homoseksuele moslimman in Luik ontleed. Ivo van Hove regisseert dit jaar in Frankrijk ook de opera Mahagonny (Brecht en Weill) in het Festival van Aix-en-Provence en bij de Opéra Bastille Mozarts Don Giovanni. Deze week werd bekend dat hij is genomineerd voor een Tony Award voor zijn regie van Network op Broadway, New York.

Bij NTGent zet Rau brutaal het verhaal naar zijn hand: Troje is dus Mosul, en Orestes (gespeeld door de Estse acteur Risto Kübar) een homoseksuele, twijfelende jongeman die in Irak zijn geestverwant en geliefde vindt. Zoals vaak in Rau’s manier van theater maken, zijn de acteurs zelf het uitgangspunt van de voorstelling – in dit geval onder anderen Elsie de Brauw, Bert Luppes en Johan Leysen. Zij reisden samen af naar Mosul om daar op zoek te gaan naar Iraakse acteurs, maar dat plan mislukte: de Irakezen mochten van overheidswege het land niet uit.

Van de nood een deugd maken, dat is wat Rau vervolgens deed. Hij filmde ter plekke sleutelscènes uit de Orestes-mythe en monteerde die later in zijn voorstelling. Aldus ontstond een duizelingwekkend Droste-effect over wraak en verwoesting, toen en nu.

Bommen

Sinds IS in 2014 in Mosul de macht greep, zijn er 500 duizend doden gevallen en ontelbare mensen gevlucht. Homoseksuelen en overspelige vrouwen werden van gebouwen gegooid. Rau filmde de geruïneerde stad en gebruikt die filmbeelden in het stuk. In de voorstelling grijpen de acteurs herhaaldelijk terug op het Griekse origineel. Tussendoor vertellen ze hoe het was in Mosul – dat er bommen ontploften, een veerboot zonk en lijken uit de Tigris werden opgevist. Uit alles blijkt een grote persoonlijke betrokkenheid, die is omgezet in verbluffende theaterkunst.

De acteurs van de Comédie Française staan bekend om een nogal ouderwetse speelstijl, met stemmen die klinken als een klok. Twee jaar geleden schreef Van Hove bij dit gezelschap geschiedenis met de heftige, politiek geëngageerde voorstelling Les Damnés (naar de film The Damned van Luchino Visconti), waarin de acteurs lieten zien ook minder barok te kunnen spelen.

In deze Électre/Oreste heeft Van Hove de teugels weer losgelaten en putten alle acteurs zich uit in overdadig acteren, met een tekstbehandeling die tot ver aan de overkant van de Seine te horen moet zijn.

Elke zin is een klaagzang, elk gebaar grotesk. Bovendien is van de strakke esthetiek die het werk van Van Hove en zijn vaste scenograaf Jan Versweyveld doorgaans kenmerkt, weinig meer over. De vloer is volgestort met modder, er worden liters nepbloed over verkrampte gezichten gesmeerd. Indrukwekkend zijn enkele spectaculaire groepsdansen van choreograaf Wim Vandekeybus op opzwepende percussiemuziek en spectaculaire licht- en geluidseffecten. Verder is het een en al kommer en kwel: bij de Comédie Française wordt het huis van Atreus een regelrecht horror-house.

Deze zomer wordt Électre/Oreste opgevoerd in het beroemde openluchttheater in het Griekse Epidaurus, waarmee Van Hove het stuk als het ware teruggeeft aan de geschiedenis. Milo Rau’s Orestes verblijft in het heden en biedt ten slotte ook nog een sprankje hoop: we zien hoe op de puinhopen van de stad een paar muzikanten weer muziek maken. De kringloop van geweld lijkt voor even tot stilstand gekomen.