Tikkende klokken en een snurkend konijn: Elise ’t Hart verzamelde al meer dan 1.000 huisgeluiden

Geluidskunstenaar Elise ’t Hart verzamelt al jarenlang huiselijk geluid, van zoemende ijskasten tot een regenbui op het dak. Onlangs deed ze een oproep: hoe klinkt de ‘intelligente lockdown’ bij u thuis?

Krrrrrrrrk. Het simpele geluid van een krakende traptrede. We merken het meestal amper op. Maar zo’n kraak kan voor iemand heel belangrijk zijn, zegt geluidskunstenaar Elise ’t Hart (28): ‘Als kind weet je vaak precies welke traptrede je moet overslaan als je stiekem de trap op of af wilt.’ Inderdaad. En als je misstapt, schrik je je rot: Krrrrrrrrk! Zo’n simpel geluid maakt voor wie het kent wat los: het kan een gevoel zijn, een verhaal of een herinnering.

En zulk gekraak kan zelfs kunst zijn. Sterker nog, dat is het. Elise ’t Hart richt namelijk al zeven jaren lang haar microfoon op de klanken die we meestal tolereren zonder ze bewust op te merken, zo’n kraak dus, maar ook het pruttelende koffiezetapparaat, de zoem van een koelkast. ‘Huisgeluiden’ noemt ze die, en ze heeft er inmiddels al tegen de duizend verzameld in haar Instituut voor Huisgeluid.

’t Hart raakte in de ban van geluiden tijdens haar studie aan de kunstacademie in Utrecht. Dat was onverwachts, want ze zou afstuderen als schilder. Na een vooropleiding aan het conservatorium van Rotterdam was ze de muziekwereld ‘een beetje zat’, vertelt ze. Zij zou ‘iets totaal anders’ gaan doen, niks met muziek, al zijn haar beide ouders musici en haar broers ook.

Het geluid sloop echter haar kunst in. Op hakken om precies te zijn: ‘Ik herinner me een opdracht op de kunstacademie, het moest gaan over iets wat vertrouwd voelt. Ik maakte een video van vrouwen die op hakken liepen, omdat mijn moeder altijd op hakken loopt.’ Toen later in haar opleiding geluidskunst aan bod kwam viel alles op zijn plek: ‘Ik wist eigenlijk niet dat het bestond.’

Daarin is ze vast niet alleen. Geluidskunst valt ergens tussen muziek en beeldende kunst in, of soms tussen beeldende kunst en theater. Het gaat om kunstenaars die presentaties en ervaringen maken waarin geluid de hoofdrol heeft. Dat betekent niet dat er niks te zien is – regelmatig is geluidskunst speciaal voor een specifieke locatie gemaakt. Een geluidswandeling bijvoorbeeld of een kunstwerk dat je op een bepaalde plek kunt beluisteren op je telefoon.

Er zijn internationaal een handjevol geluidskunstenaars die de dienst uitmaken en die zijn de afgelopen jaren steeds aanweziger op grote internationale tentoonstellingen. Soms zijn het prettige geluiden, zoals van de Schotse Susan Philipsz, die zingt vanuit geluidsboxen die meestal in de openbare ruimte hangen. Geluidskunst kan ook heel grimmig zijn, zoals bij de Libanese kunstenaar Lawrence Abu Hamdan. Hij noemt zich ‘oorgetuige’ en bootste bijvoorbeeld klanken na uit de Syrische Saydnaya-gevangenis.

Voor ’t Hart was het een grote ontdekking dat geluid materiaal voor kunst kan zijn. In haar afstudeerjaar in 2013 maakte ze helemaal geen schilderijen meer, in plaats daarvan richtte ze het Instituut voor Huisgeluid op. Een overkoepelende naam voor haar groeiende collectie geluiden. Het instituut heeft inmiddels een grote groep fans: ’t Hart neemt deel aan tentoonstellingen, geeft performances, lezingen en workshops en maakt podcasts.

De afgelopen weken is haar verzameling flink uitgebreid. ’t Hart deed een oproep: wie door al het thuiszitten nieuwe geluiden opmerkt, kan die insturen. Zo kreeg ze meerdere audiobestanden vol spinnende katten, maar ook bijvoorbeeld vogelgeluiden uit een straat in Rotterdam waarin normaal alleen verkeersgeraas klinkt. Een onwerkelijk aandoende opname. Zo kunnen we in de toekomst beluisteren hoe deze ‘intelligente lockdown’ klonk.

’t Hart merkt dat mensen gevoeliger worden voor huisgeluiden nu het stiller is op straat. Vorige week vertelde een alleenwonende 84-jarige aan de Volkskrant dat hij de geluiden mist van zijn buurvrouw, nu zij in het ziekenhuis is opgenomen: ‘Normaal zou ik het niet opmerken, nu wel.’

‘De geluiden die dagelijks om je heen zijn, neem je voor lief, maar ze zijn wel belangrijk’, zegt ’t Hart. Dat merkte ze ook toen ze vlak na haar afstuderen ‘geluidsportretten’ maakte van Utrechtse woningen: ‘Ik kwam in een gloednieuw wooncentrum waar ik drie dames sprak die klaagden dat hun eenpersoonsappartementen te goed geïsoleerd waren. Ze konden elkaar niet horen en de buitenwereld evenmin. Ze waren al alleen en dit maakte ze nóg eenzamer.’ Wellicht een fijne relativering voor wie zich deze weken ergert aan de geluiden van de buren, een huisgenoot of die krakende traptrede.

Een rondleiding door het Instituut voor Huisgeluid in zeven geluiden, met Elise ’t Hart als gids

Het begin van het instituut Tikkende klokken
Klinkt als Tik tak tik-tak tik tak tik-tak

‘In het laatste jaar van de kunstacademie verhuisde ik van Utrecht naar Scheveningen. Ik moest wennen aan de nieuwe geluiden in ons huis: een lawaaiig koelkastje, onze bovenburen op de trap, de meeuwen buiten. Toen dacht ik aan alle geluiden die ik achter me heb gelaten, de geluiden die ik ben kwijtgeraakt. Kort na die verhuizing bezocht ik mijn oma. Mijn opa en oma verzamelden klokken. Daar luisterde ik als kind graag naar, het getik in verschillende ritmes, zo’n typisch geluid. Ik realiseerde me: als ik dat tikken terugluister, dan voel ik weer precies hoe het bij mijn opa en oma was. Daarom heb ik deze opname gemaakt. Zoals meer geluiden die ik verzamel, is getik van klokken een verdwijnend geluid, het hoorbaar tikken van de tijd ervaren we nu vaak als irritant.’

De favoriet Snurkend konijn
Klinkt als Whèh? Whèh? Hè-eeh, hè... hè... hè?

‘Dit is mijn hit, ja, haha [online 1.351 keer beluisterd, red.]. Ik ontdekte hoe bijzonder mensen het geluid vonden toen ik vorig jaar deelnam aan een tentoonstelling. Een mevrouw zei: ‘Ik moet hier bijna van huilen.’ Dit gesnurk bleek bij veel mensen, en vooral bij vrouwen, iets emotioneels op te roepen. Mensen klikken er ook op omdat ze nog nooit een snurkend konijn hebben gehoord, denk ik. Het is mijn eigen konijn, Coco. Ik vind het ook nog steeds een fijn geluid.’

Bijvangst Kop en schotel
Klinkt als Rink-keting, ring, tink, kling, tik tik... r-rink.

‘Via het Mondriaan Fonds kon ik een mentor kiezen. Ik koos kunstenaar Barbara Visser, die met één been in de kunst en het ander in de wetenschap staat. Zij regelde een afspraak bij het Meertens Instituut dat onderzoek doet naar de Nederlandse taal en cultuur. Dat was liefde op het eerste gezicht, meteen raak.

Het Meertens heeft zesduizend uur aan opnames, vooral interviews bij mensen thuis om bijvoorbeeld dialecten, liedjes en volksverhalen vast te leggen. Tijdens die eerste afspraak zei ik: ‘Wisten jullie dat jullie in het archief ook het geluid van het aansteken van een sigaar in de jaren zestig hebben?’

Maandenlang heb ik hun archief beluisterd, ik voelde me net een archeoloog of rechercheur. Je hoort in die achtergrondgeluiden de tijd veranderen. Daar heb ik een podcast over gemaakt: ‘Hoe klinkt de tijd?’ Van lucifers naar aanstekers, van sigaren naar sigaretten bijvoorbeeld. Wat ik zelf erg mooi vond waren de rinkelende kopjes en schotels. Dat hoor je bijna nooit meer omdat we geen schoteltjes gebruiken, het klinkt gezellig.’

Nog een favoriet Regenbui
Klinkt als Fffffff-tik-ffff-spat pt pt pt-ffffffffptffffff-tik-fffffffff-spat.

‘In 2017 startte ik met mijn Geluidenabonnement. Wie zich abonneert, dat kost niks hoor, krijgt minimaal één keer per maand een geluid opgestuurd per e-mail met een korte tekst erbij en een foto van de bron van het geluid, het instrument noem ik dat. Ik vraag iedereen die zich inschrijft om hun favoriete geluid. Het zingen van merels noemen mensen dan vaak. En een regenbui, grappig genoeg. Mensen hebben een hekel aan regen, maar als ze het getik van regen op hun dak of op een tentdoek horen vinden ze dat prettig.’

Ingezonden quarantainegeluid 1 Dettol-handzeeppompje
Klinkt als Biewuu-wieuu-uh.

‘Toen iedereen een week thuiszat, heb ik mijn oproep om geluiden in te zenden geplaatst. Dit was een van de eerste geluiden die ik kreeg, een automatisch zeeppompje, heel grappig. Het mooie van geluid is: als je het beluistert los van de bron kan het absurd of surrealistisch klinken.’

Ingezonden quarantainegeluid 2 Kleurplaat
Klinkt als Krrrrrr-krrrrr-krrrrr…tik ssssss-tik... krrr-krrr.

‘Wat me opvalt: de meeste mensen sturen nu geluiden waar ze blij van worden. Van bepaalde hobby’s die ze weer oppakken bijvoorbeeld. Iemand schreef over dit ingezonden geluid: ‘Veel kinderen zijn nu aan het kleuren geslagen, dus het zal in veel huishoudens te horen zijn. Het blijft een fijn geluid, een krassend kleurpotlood over papier om een vakje van een kleurplaat in te kleuren.’

Nieuw lievelingsgeluid Klikkende knoopjes
Klinkt als Aah, klik. Tik, ah, tik. Uhbwa-tik... Tik, aaaaah bwa, tik.

‘Als je me nu vraagt wat mijn lievelingsgeluid is, is dat het gepruttel van mijn acht weken oude dochtertje. En ik had nooit verwacht het klikken van drukknoopjes zo vaak op een dag te horen! Dat geluid heb ik gestuurd aan de geluidenabonnees. Het klinkt prettig, vind ik. Dat komt door de combinatie van het geluid en het gevoel erbij: klik, je bent weer een stap verder in het aankleden van de baby. Af en toe liggen nu de baby en het konijn tegelijk te snurken. Dat klinkt ook fijn, ja. Helemaal ultiem.’