Tien maanden in het pakijs

Ook Erasmus Darwin Wells is een zoeker - het is hem met de paplepel ingegoten. Zijn vader, een graveur en drukker met een hartstochtelijke belangstelling voor natuurlijke historie, vernoemde hem naar Erasmus Darwin, de grootvader van Charles, de man van de evolutietheorie. Ook de drie andere zoons van Wells kregen namen waarin de passies van hun vader in doorklonk: Copernicus, Linnaeus en Humboldt. Dat de familienaam nog zou gaan verwijzen naar de boeken over reizen in de tijd en de ruimte van H.G. Wells (1866-1946) kon de trotse vader niet weten: het boek speelt halverwege de negentiende eeuw.

Erasmus Darwin Wells is gedoemd te zoeken, te vorsen, te reizen. Hij is dat zich maar ten dele bewust. Veertig jaar is hij als het boek begint, in het voorjaar van 1855. Op zijn 23ste heeft hij als natuuronderzoeker deelgenomen aan een vier jaar durende antarctische expeditie van kapitein Charles Wilkes, maar dat is hem slecht bekomen. Marineman Wilkes liet Wells en de andere burgers nauwelijks toe aan dek, stelde ze amper in de gelegenheid hun werk te doen en ging er met alle aantekeningen, tekeningen, schilderijen en preparaten vandoor. Daaruit stelde hij zelf een boek samen dat hem rijk maakte.

In de jaren die volgen, houdt Erasmus zich voornamelijk bezig met het ordenen van de natuurhistorische collectie van zijn vader en het bestuderen, classificeren, etiketteren en catalogiseren van zaden van vreemde planten, die zijn schilderende broer Copernicus hem tijdens zijn reizen opstuurt. Dan krijgt hij onverwacht een nieuwe kans. Zijn aanstaande zwager Zeke Voorhees heeft het plan opgevat een expeditie uit te rusten die zijn naam letterlijk op de kaart moet zetten.

De expeditie, met de brik de Narwhal, heeft een tweeledig doel. Allereerst meer te weten komen over het lot van de Britse kapitein John Franklin, van wie na een expeditie in de noordelijke wateren niets meer is vernomen. Wie uitsluitsel weet te verschaffen, wacht publicitaire aandacht die weer te gelde kan worden gemaakt.

Het tweede doel is het vinden van de open poolzee waarvan Zeke het bestaan vermoedt, een noordwestelijke zeeroute om het Amerikaanse continent heen. Dat was ook het doel van Franklins expeditie geweest. Maar de plaats waar voor het laatst iets van Franklins expeditie is waargenomen, ligt niet op de route naar de open poolzee. Maar de ambitieuze Zeke wedt op beide paarden.

Barrett laat haar indringende verhaal laveren tussen de historische werkelijkheid en fictie. De expedities van Wilkes en Franklin hebben echt plaatsgevonden, net als andere maritieme avonturen waarnaar ze verwijst, en ook een aantal eskimo's in het boek heeft bestaan. Zeke, Erasmus en de overige expeditieleden zijn verzonnen.

Hun avonturen zijn echter met zoveel verbeeldingskracht en kennis van zaken opgeschreven dat de lezer de rillingen over de rug lopen. Een van de eerste ontmoetingen met een ijsberg leidt tot een botsing. Het schip wordt niet ernstig beschadigd, maar een opvarende die zich aan het scheren is, raakt een vingertop kwijt. Mede door de koude, het eenzijdige voedsel, het tekort aan slaap en de overige ontberingen, wordt de wond hem fataal. Een andere zeeman overlijdt bij een poging een meteoriet te bergen. Bootsman Francis bezwijkt aan scheurbuik, de anderen raken steeds verder verzwakt.

Alleen Zeke blijft onaangedaan. Hij groeit uit tot een duivelse fanaticus, type kapitein Achab uit Moby Dick, vastbesloten met iets terug te keren dat hem faam zal verschaffen.Wanneer de zoektocht naar de Franklin-expeditie niets oplevert, besluit hij het tweede deel van zijn plan uit te voeren. Maar de poolzomer is bijna ten einde, verder noordwaarts varen is onverantwoord. Hij zet door, de Narwhal komt vast te zitten in het pakijs, een overwintering van algauw tien maanden is onafwendbaar.

De beschrijving van deze overwintering, het streven het verblijf op het schip zo draaglijk mogelijk te maken, de levensgevaarlijke zoektochten naar voedsel, de contacten met de eskimo's, de weerbarstige intimiteit van de ruwe zeelui en hun pogingen er het beste van te maken, met dwars door alles heen de maniakale driften van gezagvoerder Zeke, vormen een dramatisch hoogtepunt. Andrea Barrett betoont zich hier een meesterverteller.

Ook de terugkeer van een deel van de bemanning en hun koele ontvangst thuis, komt literair niet als een anticlimax. Opnieuw volgt een dramatische wending, die de lezer uit de eerste hand dient te vernemen.

De reis van de Narwhal is uitdagend en verbijsterend, niet alleen door Barretts bloedstollende beschrijvingen. Het prachtige verhaal biedt stof voor discussie over ethische vraagstukken die in de negentiende eeuw voor het eerst in intellectuele kring werden aangesneden. Het gaat om kwesties als gelijkwaardigheid van rassen en seksen, en de drijfveren van lieden die de geschiedenis zijn ingegaan als helden. Het is niet toevallig dat in de rauwe poëzie van de slotscène een verwijzing zit naar een nieuwe episode in de Amerikaanse geschiedenis die nieuwe kansen zou bieden voor 'heldendom': de Burgeroorlog.

De roman blijft niet steken op het niveau van een goedgeschreven Victoriaans avonturenverhaal. Andrea Barrett wekt door middel van perspectiefwisselingen, waarin ze de vrouwelijke thuisblijvers, de eskimo's en de zeelui aan het woord laat, en door middel van de talrijke citaten uit de geschriften van reizigers, denkers en schrijvers, een waar 'koor van de mensheid' tot leven. Zij is een groot schrijfster.