Swingend trekken de acteurs en musici van de Leedvermaak-trilogie je naar de bodemloze pijn van een familie ★★★★☆

Isaac (‘de verlosser’), zo noemt violist Dory haar enig kind, dat ze als minnares van de bejaarde, Joodse Simon op de valreep in de schoot geworpen krijgt. Het kind is vernoemd naar haar in Auschwitz vermoorde vader. Ze hoopt dat Simon, kampoverlevende, kan zien of Isaac op haar vader lijkt. Maar de onder een steen weggestopte herinneringen dreigen door dementie uit Simons hoofd weg te sijpelen.

De komst van het buitenechtelijke kind moet goedmaken wat niet te helen is. Zelfs Lea (Dory’s collega-violist en Isaacs halfzus) en haar moeder Ada (Simons getraumatiseerde vrouw) omarmen het nieuwe leven. Deze zoon kan doorvertellen wat zij niet durfden, niet konden delen. Ada: ‘Dat is tenminste iets. Want dat was niet de bedoeling. De bedoeling was dat er niemand meer zou overblijven, zodat er ook niemand meer over iemand zou kunnen rouwen. Ja, dat was de bedoeling, maar dat is ze niet gelukt.’ Dory: ‘Maar ik wil een vrolijk kind!’ Ada: ‘Dat wordt het juist. (…) Omdat het aldoor weet dat het er bijna niet geweest was.’ Met één sneer windt Ada zich vervolgens op over een door Simon leeggegeten bak nootjes. Impliciet reduceert ze hem vilein tot die uitgehongerde kampgevangene.

Deze dialoog uit Rijgdraad (1995), tussen de sterk spelende Malou Gorter als Dory en Betty Schuurman als Ada, is een van de vele scherpe en onderhuids zo veelzeggende scènes uit de Leedvermaak-trilogie. Het Nationale Theater brengt de drie beroemde toneelstukken van Judith Herzberg voor het eerst als avondmarathon op het toneel. Vijf uur lang volgt het publiek hoe drie generaties uit Joodse families decennia lang worstelen met het zwijgen over onverwerkte trauma’s. Exen, vrienden en Lea’s onderduikmoeder (die zich ongezien en van een kind beroofd voelt) stoken met hun onhandig verwoorde pijn het vuurtje op. Dat ieder deel zich afspeelt op een feest, maakt het contrast tussen lichte boventoon en dramatische ondertoon nog schrijnender.

Regisseur Eric de Vroedt heeft die tegenstelling in zijn aanpak sterk uitgebuit. Isaac betekent behalve ‘verlosser’ ook ‘hij die moge lachen’. En gelachen mag er worden, in De Vroedts bijna dansante regie van Leedvermaak (1982), Rijgdraad (1995) en Simon (2001). Soms wordt er zelfs grotesk komedie gespeeld door het hechte acteursensemble. Rick Paul van Mulligen strooit in bijrollen met wufte gebaartjes en grappige accenten. Antoinette Jelgersma is onthutsend droogkomisch wanneer ze als de provinciaalse en niet-Joodse Riet in haar drang erbij te horen pijnlijke zinnetjes laat vallen over een cursus creatief schrijven over de Holocaust. En Tamar van den Dop lacht als de bruisende Lea schel haar diepgewortelde gevoel van onveiligheid weg.

De pijnlijke hilariteit van deze trilogie is bij aanvang al voelbaar tijdens het derde huwelijk van Lea. Op een leeg toneel ontmoeten personages elkaar snelwandelend, wanneer ze kriskras door de wandelgangen van de feestzaal op zoek zijn naar toiletten, hapjes, stoelen of bruiloftsgasten. Soms betrappen ze zich op een beschamende gedachte of houden ze de feestpas in voor ongemakkelijke ontmoetingen. De bruiloft zelf – de trilogie begint in 1972 – zien we slechts op rafelige super-8-filmpjes, vol schokkerige sketches en dronken feestliedjes.

Tijdens Rijgdraad versterken de dienstbaar spelende musici van het New European Ensemble de grote onrust onder alle vrolijkheid met licht schrijnende composities van Florentijn Boddendijk en Remco de Jong, zoals de ontwrichting van Ada’s en Simons 45-jarig huwelijksfeest door de aankondiging van Dory’s zwangerschap. Later, in het nog nooit in Nederland gespeelde Simon blijkt Isaac een bindende factor en orkestreert het ensemble een generatie-overstijgende houseparty op fel oplichtende meters rond het (wel erg lang durende) sterfbed van vader Simon.

Soms gaan er helaas nog zinnetjes verloren in de energieke, luchtige speelstijl, vooral bij snelle scèneovergangen. Een kwestie van vaker spelen. Door coronabesmettingen staat pas recent de voltallige acteursgroep op toneel. Gelukkig spreken knap wisselende details in decor, kapsels, grime en kostuums boekdelen over het tijdsgewricht waarin gebeurtenissen zich afspelen.

Vijf uur lang trekken acteurs en musici iedereen swingend naar de bodemloze pijn van deze familiekroniek. Zullen alle schakeltjes na Simons sterven als ‘losse kralen over de grond rollen, zomaar alle kanten op’, zoals Lea haar comateuze vader voorspelt? Of zullen oorlogsspoken nieuwe generaties aaneen blijven rijgen? ‘Doodgaan is niet erg. Losgelaten worden is veel erger’, zei Lea al. De marathon eindigt met een verrassende cliffhanger. Wie weet schenkt Herzberg (87) de acteurs nog een verlossend kort slotakkoord. Het is bijna 4 en 5 mei.