Surfen blijkt niet alleen een onschuldig tijdverdrijf, maar ook een aanslag op de vrije wil

Werd de smartphone in de eerste jaren van zijn bestaan vooral geprezen om zijn geweldige gebruiksgemak, tien jaar na de eerste iPhone neemt de kritiek toe. Voornaamste bezwaren: het kwijtraken van privacy en de angst voor verslaving. Met zelfhulpboeken die het gebruik in de hand beloven te houden valt inmiddels een aardige boekenplank te vullen.

Het is de verdienste van de Amsterdamse filosoof Hans Schnitzler dat hij in zijn Kleine filosofie van de digitale onthouding een flinke slag dieper graaft. Wat betekent de smartphone voor het wezen van de mens, vraagt hij zich af, nu het straatbeeld definitief is veranderd en het apparaat in korte tijd met ons lichaam vergroeid lijkt geraakt?

De grondstof voor zijn beschouwing wordt gevormd door praktische ervaringen van zijn studenten aan De Bildung Academie. Zo'n tachtig twintigers gaven zich vrijwillig over aan een 'digitale detox' - een periode zonder smartphone en laptop. Juist onthouding leert ons wat onze 'digitale conditie' behelst, betoogt Schnitzler. Het gaat hem daarbij 'niet om vrijheid van, maar vrijheid tot digitale middelen'. Een realistisch uitgangspunt dus - de smartphone zal wel blijven, maar welke invloed staan we hem toe?

De studenten hoefden maar een week van hun digitale snoepgoed af te blijven. Die korte periode bleek genoeg voor choquerende ervaringen. Wie denkt mijlenver van deze twintigers af te staan, vergist zich, betoogt Schnitzler. Ook 30-plussers moeten omgaan met 'de noodzaak van permanente bereikbaarheid'; ook zij worden door 'digitale suikers' tot langer gebruik verleid; ook zij moeten hun 'balans in digitale tijden' zien te vinden. Dus kunnen zij leren van detox-ervaringen van twintigers: 'De studenten zijn onze gidsen, hun werkelijkheid is onze werkelijkheid.' Voor ieder mens geldt dat hij door de digitale techniek verworden is tot 'een antiek meubelstuk in een hypermodern ingerichte kamer'.

De dagboekaantekeningen van de studenten geven een confronterend inkijkje in hun zieleroerselen. Surfen blijkt niet alleen een onschuldig tijdverdrijf, maar ook een aanslag op de vrije wil. Door te scrollen 'leg ik mijn geest als het ware lam', beseft student Anne Jan plots. Schnitzler duidt dat als een gevaarlijke verbreking van 'de verbinding met jezelf'.

Vergelijkbare vervreemding ondervindt student Sterre, na enkele dagen detox. 'Ik ben iets aan het worden wat ik niet wil', zo analyseert zij de impact van haar smartphonegebruik. Schnitzler voorziet dat van een filosofische context. 'Word wie je bent', citeert hij Nietzsche. Voor de smartphonegebruiker zou dat weleens onhaalbaar kunnen blijken, nu het apparaat zijn verhouding tot de werkelijkheid dreigt te verstoren. Hoe dat werkt, illustreert Schnitzler op diverse vlakken. Fundamentele, menselijke waarden als zelfbeschikking en handelingsbekwaamheid staan onder druk.

Minder overtuigend zijn de onheilspellende maatschappelijke vergezichten waartoe hij zich ook heeft laten verleiden. Naar analogie van de industriële revolutie die de mensheid heeft opgezadeld met een milieucrisis, ziet hij als bijproduct van de digitale revolutie een 'aandachtscrisis'. Ook vreest hij dat de smartphone kan leiden tot de 'banaliteit van het kwaad' - het sleutelbegrip waarmee filosoof Hannah Arendt het succes van het nazisme verklaarde. De 'gedachtenloosheid' tijdens het scrollen zou een verminderd gevoel voor goed en kwaad tot gevolg kunnen hebben. Met zijn voorliefde voor provocatie zet Schnitzler hier wel erg grote stappen.

Dat neemt niet weg dat hij een even sterk als verontrustend essay heeft geschreven. De kracht zit daarbij minder in de grote conclusies dan in zijn zorgvuldige beschouwing van de 'kleine' bevindingen van zijn studenten.

Waar veelvuldig gebruik van je telefoon zoal toe leidt - HR-streep

1. Verminderde spreekvaardigheid

De smartphone leidt tot een voorkeur voor tekst boven spraak appen in plaats van bellen. Ook laptops en tablets dragen daaraan bij. Een student zegt dat hij na enkele dagen detox beter in staat wordt zich uit te drukken. Een ander voert gesprekken die 'veel intenser' zijn.

2. Minder empathie

'Mensen vermijden oogcontact', zo viel een smartphoneloze student in het openbaar vervoer op. Een ander werd geraakt door een gesprek tussen moeder en dochter. Dat soort opmerkzaamheid staat op het spel, waarschuwt Schnitzler. Ons vermogen tot empathie dreigt slachtoffer van het apparaat te worden.

3. Minder aandacht

Alle studenten ervoeren de werkelijkheid zonder smartphone als 'echter'. Ook konden ze meer aandacht voor zichzelf en voor andere zaken opbrengen. Met een waslijst aan voordelen tot gevolg: meer focus, meer creativiteit, meer autonomie en meer zelfvertrouwen. Toch gingen de meeste studenten na de detox weer door met hun smartphonegebruik. De 'fear of missing out' is te groot.

4. Verstoorde houding tot ruimtes

'Het is zo makkelijk je telefoon te pakken en te verdwijnen. In één handbeweging ben je weg', schrijft rechtenstudent Adem in zijn dagboek. Die 'afwezige aanwezigheid', zoals Schnitzler het treffend noemt, leidt tot een verandering van de huiselijke en publieke sfeer. Die verworden tot doorgangsruimtes, te vergelijken met luchthavens, 'ruimtes waar we geen diepgaande verbintenis mee hebben'.

5. Minder seks

Urenlang in de virtuele wereld verkeren leidt volgens Schnitzler tot huiver voor gebeurtenissen in het 'echte' leven die onvoorspelbaar en dus risicovol zijn. Niet voor niets is 'awkward' (ongemakkelijk) momenteel hét modewoord onder jongeren. Seks, jezelf blootgeven, kan bij uitstek tot ongemak leiden. Voor Schnitzler is het geen toeval dat onderzoeken tonen dat jongeren en volwassenen er minder interesse in hebben.