Stephen Sondheim vertelde in één lied een compleet verhaal – dit zijn de vijf mooiste

De legendarische musicalvernieuwer Stephen Sondheim is vrijdag op 91-jarige leeftijd overleden. Als componist en tekstdichter laat hij klassiekers na als West Side Story, Company, Sweeney Todd en Sunday in the Park with George.

Hij gold als de allergrootste componist en tekstschrijver van het Amerikaanse theater: de geniale musicalmaker Stephen Sondheim. De 91-jarige Sondheim overleed vrijdagochtend onverwacht in zijn buitenhuis in de staat Connecticut. De avond ervoor had hij nog met vrienden Thanksgiving gevierd.

Zijn beroemdste musicals dateren van een aantal decennia terug, maar zijn oeuvre is nog steeds springlevend. Het regende nog steeds eerbetonen aan Sondheim en revivals van zijn klassiekers als West Side Story, Company en Sweeney Todd. Hij staat te boek als de grote musicalvernieuwer van de 20ste eeuw. Door zijn intelligente muziek en scherpzinnige teksten ontdeed de ‘Shakespeare van de musical’ het genre van het imago van licht amusement.

Ook in musical kun je dramatische diepgang vinden, liet Sondheim zien, niet alles hoeft feelgood te zijn. ‘Een goed liedje is als een eenakter’, zei hij. In die vorm blonk hij uit: hij vertelde complete dramatische ontwikkelingen in één lied. Verhalen vol ambivalentie, tegenstrijdige gevoelens, melancholie en vaak ook (sarcastische) humor.

Hij werd geboren op 22 maart 1930 in een Joodse familie aan de Upper West Side van New York City. Nadat zijn ouders waren gescheiden, bleef Stephen bij zijn moeder, met wie hij een slechte relatie had. ‘Wat mij spijt in het leven is dat ik jou heb gebaard’, zei ze. Sondheim zocht van jongs af aan zijn heil in de kunst en vond een muzikale mentor in Oscar Hammerstein II, de componist van The Sound of Music. Al op zijn 25ste leverde Sondheim de liedteksten van West Side Story (1957), waarvoor Leonard Bernstein de muziek componeerde. Daarna schreef Sondheim teksten voor Gypsy (1959), nog zo’n klassieker.

Sondheim had ook een buitengewoon muzikaal talent. Hij begon met componeren van de komische musical A Funny Thing Happened on the Way to the Forum (1962). Critici en het grote publiek waren niet direct laaiend enthousiast. Sondheim zou ontoegankelijke melodieën schrijven die je lastig kon neuriën. Maar dat aanvankelijke gebrek aan waardering kwam ook doordat Sondheim zijn tijd vooruit was.

Met Company (1970) zette hij een nieuwe stap in de ontwikkeling van de ‘concept musical’, een voorstelling zonder lineair verhaal, maar met een verzameling scènes rond één thema. Bij Company was dat het huwelijksleven: de 35-jarige vrijgezel Robert wordt door zijn getrouwde vrienden aangespoord ook een partner te vinden. De thematiek raakte aan zijn eigen leven. Sondheim kwam pas op zijn 40ste uit de kast als homoseksueel en was lang vrijgezel.

Met de klassiek opgezette musical A Little Night Music won Sondheim in 1973 zes Tony Awards, waaronder voor ‘beste musical’. Deze musical bevat de melancholische ballade Send In the Clowns. Het werd zijn grootste hit, uitgevoerd door onder anderen Frank Sinatra en Barbra Streisand. Er volgden meer successen, zoals Sweeney Todd: The Demon Barber of Fleet Street (1979), een zwartkomische opera over een wraakzuchtige kapper, Sunday in the Park with George (1984), waarin een schilderij van de Franse schilder Georges Seurat tot leven wordt gewekt en Into the Woods (1987), waarin de sprookjes van de gebroeders Grimm met elkaar worden vermengd.

Stephen Sondheim kreeg uiteindelijk acht Tony Awards voor zijn muziek, vijf Britse Olivier Awards, een Oscar, een Pulitzer Prize en in 2015 een presidentiële vrijheidsmedaille uit handen van president Obama. Zijn laatste afgeronde musical is Road Show uit 2008. Hij werkte tot aan zijn dood nog aan een nieuwe musical, Square One, gebaseerd op films van de Spaanse arthouseregisseur Luis Buñuel. Of die voorstelling ooit nog in première zal gaan, is nog niet bekend.

West Side Story

In 2020 maakte de Vlaamse regisseur Ivo van Hove een nieuwe versie van West Side Story op Broadway. Tekstschrijver Sondheim verleende hier zijn persoonlijke goedkeuring aan. Ook regisseur Steven Spielberg waagde zich aan West Side Story: hij maakte een nieuwe filmversie van de musical, die in december in de bioscopen komt. De film zal opnieuw onderstrepen hoe tijdloos het werk van Stephen Sondheim is.

5 beroemde liedjes van Stephen Sondheim

Being Alive (uit Company, 1970)

Een van de beroemste 11 o’clock-songs uit de musicalgeschiedenis, het moment tegen het einde van een musical waarin het hoofdpersonage tot persoonlijke inkeer komt. Het lied gaat over Robert, die concludeert dat je pas echt leeft als je een relatie aangaat, ook al heeft zo’n relatie allerlei praktische bezwaren. In de film Marriage Story (2019) zingt acteur Adam Driver een bijzondere versie van dit lied.

Send In the Clowns (uit A Little Night Music, 1973)

Sondheims grootste hit, een ballade over gemiste kansen in het leven. De titel is een showbizzmetafoor: het moment dat een voorstelling niet goed loopt en de artiest besluit de clowns op te laten komen. Het nummer werd in 2019 nieuw leven ingeblazen toen filmmaker Todd Phillips het lied in de film Joker gebruikte in een gewelddadige scène in de metro.

A Little Priest (uit Sweeney Todd, 1979)

Hier is Sondheim op zijn allergrappigst en toont hij zijn kunnen als woordkunstenaar: de wraakzuchtige kapper Sweeney Todd en de bakker Mrs. Lovett hebben een duivels plan gesmeed om mensenvlees in pasteitjes te verwerken. Hier zingen ze over welke beroepsgroep het lekkerst zal smaken: priesters, advocaten, dichters of toch de dominee?

Finishing the Hat (uit Sunday in the Park with George, 1983)

Emotioneel hoogtepunt in de musical over de in zichzelf gekeerde schilder George, die hier het creatieve proces bezingt. Hij beschrijft tot in detail het moment dat hij naar tevredenheid een hoed heeft geschilderd. Het lied werd oorspronkelijk gezongen door acteur Mandy Patinkin; in 2017 ontving acteur Jake Gyllenhaal veel lof voor zijn nieuwe uitvoering.

Someone in a Tree (uit Pacific Overtures, 1976)

Stephen Sondheim wisselde per musical vaak van muzikaal idioom. Voor Pacific Overtures, over de Amerikaanse bemoeienis met Japan, componeerde hij in Japanse muziekstijlen. In dit ingenieuze lied vertellen twee personages hoe zij zagen en hoorden hoe de Japanners en de Amerikanen politieke onderhandelingen voerden. De één doet verslag vanuit een boom, de ander van onder de vloer.