Speelse en vakkundige kijk op Nederlands-Indië

Kijkt ze strak de camera in of scheren haar ogen langszij? Glimlacht ze of is ze verdrietig? Het zijn vragen die ook op de Mona Lisa van toepassing zijn, en die het schilderij zo beroemd hebben gemaakt. De foto van Van Kinsbergen, gemaakt omstreeks 1870, is helemaal niet beroemd. Sterker nog - tot zijn overzichtstentoonstelling, nu in het Amsterdamse Huis Marseille, had behalve een select groepje mensen nog niemand van de 19de-eeuwse fotograaf gehoord.

Geen makkelijk uitgangspunt voor het maken van een expositie. Dat erkennen ook de samenstellers: voor hen is de tentoonstelling 'het einde van een lang traject', terwijl zij voor de bezoekers van Huis Marseille 'juist een eerste smaakmaker' is. Al vanaf het ontstaan van het museum, aan het eind van de jaren negentig, bestond het plan om een presentatie en een boek te maken over het Nederlands/Belgische multitalent (geboren in 1821 in Brugge, een Amsterdamse vader) die in 1851 per schip aankwam in Batavia op Java.

Uitgebreid onderzoek is aan de tentoonstelling voorafgegaan, onder andere door indoloog Theuns-de Boer en Saskia Asser, conservator van Huis Marseille. De erfenis van Van Kinsbergen bleek nogal verspreid bewaard, en voor een deel buiten Nederland. Talloze instellingen verbonden hun naam aan het project, waaronder het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land-en Volkenkunde (KITLV) en het Instituut Kern in Leiden, het KIT Tropenmuseum in Amsterdam en het Erasmus Talencentrum in Jakarta.

En al die voorbereidingen leidden uiteindelijk tot een mooie tentoonstelling en een kloek boek met heldere teksten. Geen makkelijk toegankelijke tentoonstelling, omdat van tevoren veel informatie op de kijker moet worden overgedragen. Over de geschiedenis van Nederlands-Indië, de persoonlijke geschiedenis van Isidore van Kinsbergen, en de geschiedenis van de 19de-eeuwse fotografie - en dan nog die in de tropen (over collodiumplaten nathouden bij een temperatuur van boven de dertig graden bijvoorbeeld). De tentoonstellingszalen zijn voorzien van tekstbanieren, maar meer dan de grote lijnen kunnen die natuurlijk niet schetsen.

Aan de andere kant zijn de foto's van Van Kinsbergen, waar het uiteindelijk om gaat, ook voor degene die niet onmiddellijk al die kennis paraat heeft fascinerend om te zien. Grof gezegd valt zijn oeuvre in drie delen uiteen.

In zijn eigen tijd is hij beroemd geworden met zijn archeologische foto's van Javaanse oudheden, zoals het Diengplateau en de Borobudur, die hij maakte in opdracht van het Nederlandse gouvernement en het Bataviaasch Genootschap. Contrastrijke, meestal dramatisch belichte studies zijn het, van stenen Buddha's en talloze tempels, die Van Kinsbergen als enthousiaste amateur-archeoloog vaak zelf eerst schoonboende voor hij ze fotografeerde.

Maar de meeste indruk maken de foto's die hij nam aan diverse vorstenhoven op Java en Bali, met trotse mensen in de meest prachtige gewaden, en de tableaux vivants die hij samenstelde in zijn studio. Tot die laatste groep behoort de gambang-speelster met de intrigerende toehoorster. Bij het zien van die foto's wordt in één keer duidelijk waarom méér mensen dan alleen wetenschappers kennis moeten maken met Isidore van Kinsbergen.

De fotograaf, die een grote liefde had voor het theater en zelfs enkele jaren directeur was van het Théatre Français de Batavia, moet een bijna academisch plezier hebben gehad bij het positioneren van zijn modellen.

Drie inheemse nachtwakers nemen drie totaal verschillende houdingen aan (één van hen slaapt zelfs), evenals de drie mensen rond de oude slotenmaker, die zijn ambacht uitoefent tegen de achtergrond van een Griekse zuil (ongetwijfeld een theaterrekwisiet) en een waarschijnlijk door Van Kinsbergen zelf geschilderd landschap.

Speels doen die foto's aan, en tegelijkertijd getuigen ze van serieus vakmanschap. Het is een charmante combinatie. Een eerste kennismaking die niet goed verloopt zou volgens wetenschappers een stuk of drie keer moeten worden overgedaan om die ene negatieve ervaring te veranderen in een positieve. In het geval van Isidore van Kinsbergen smaakt die eerste ontmoeting juist meteen naar meer.