Saxofonist Ties Mellema werd door twee rampen getroffen, herstelde, en speelt nu vrijer dan ooit

Hij struikelde, in de keuken. In zijn val liet hij een koffiekopje vallen. Een scherf van het aardewerken kopje sneed in zijn pols; een pees, een zenuw en een slagader waren door. Dat was 2008. Saxofonist Ties Mellema (45) was net begonnen aan het tweejarige traject voor de Nederlandse Muziekprijs, de Nederlandse staatsonderscheiding voor musici. De artsen hadden slecht nieuws: saxofoonspelen zat er niet meer in.

In 2015 werd Mellema ziek: kanker. Behandeling en revalidatie volgden. De kanker keerde terug, waarop Mellema nog een keer door de chemomolen ging, plus een stamceltransplantatie.

Weer zes jaar later zit Mellema aan zijn eettafel te vertellen over zijn nieuwe album. Hij heeft een stevige hoest. ‘Dat is niets, hoor, het gaat verder prima.’

Reset, de titel van het album, is net uit. Er staat eigen werk op, dat Mellema samen met slagwerker Barry Jurjus opnam. Het duo noemt zich Peax, naar de pieken die zich voordoen ná de dalen. ‘Op dit album komt alles samen wat ik de afgelopen 45 jaar heb meegemaakt, gehoord, gespeeld en mooi heb gevonden.’

Na het ongeluk met het koffiekopje moest Mellema opnieuw leren spelen. ‘Ik heb net zo lang geoefend tot mijn rechterhand het weer deed. Mijn vingers kan ik alleen niet goed meer spreiden. Ik druk de kleppen nu anders in. Er is een klep waaraan een verlengstukje gesoldeerd is, zodat ik erbij kan. Ook de plek waar je met je pink moet rollen voor de overgang van de c naar de es, is door een instrumentenmaker aangepast met een plaatje vanwaar ik met mijn duim bij de klep kan. Nu kan ik iets wat geen enkele andere saxofonist kan: de c-es shake.’ Hij speelt een triller.

De Nederlandse Muziekprijs werd in 2010 aan hem uitgereikt en ‘alles ging een paar jaar vanzelf’, zegt hij. Maar toen hij vijf jaar later op zomervakantie was in Mexico, kreeg hij ’s nachts enorme pijn op zijn borst. Bij terugkomst werd hij dezelfde dag nog doorverwezen naar het ziekenhuis. Het bleek om de ziekte van Hodgkin te gaan, een vorm van lymfeklierkanker.

‘En dan wachten op de diagnose, een week of acht. De ergste periode van mijn leven. Niet de chemo, maar het wachten op de diagnose. Dat waren moeilijke dagen, met huilbuien. Mijn zoon en dochter waren een goede afleiding.

Mellema onderging een chemobehandeling, revalideerde daarvan maar na twee jaar bleek de Hodgkin terug te zijn. Dit keer wachtte hem een nog heftiger chemotraject – en een stamceltransplantatie.

Het gaat nu goed met hem. Alhoewel hij door de behandelingen verschillende bijwerkingen heeft zoals tinnitus (een constante ruis in een oor) en gevoelloze vingertoppen bij kou. Mellema: ‘Mijn aanzet, vooral mijn staccato (met de tong tegen het riet tikken voor een korte toon, red.) is langzamer geworden. Ik heb mezelf een dubbelstaccato aangeleerd; door afwisselend de klanken t-k-t-k te maken tijdens het spelen.

Mellema groeit op in het Zeeuwse Tholen. Op school wordt hij gepest. ‘Ik was een buitenbeentje; mijn vader was huisarts, ik kon goed leren, hield van muziek en niet van voetbal en vrachtwagens.’

In Tholen gaat hij bij de harmonie, maar voor saxofoonles moet hij naar de muziekschool in Bergen op Zoom. Mellema: ‘Als tienjarige zat ik in een saxofoonorkest en een bigband. Ik dacht: dit wil ik wel de rest van mijn leven doen. Mijn basisschooltijd is er makkelijker door geworden.’

Op het stedelijk gymnasium in Bergen op Zoom wordt de muziekstudie met scepsis bekeken, Ties zou beter de academische kant op kunnen gaan. ‘De docent Oudgrieks, een taal die toch eigenlijk ook gewoon een hobby is, zei dat ik misschien eens wat meer tijd aan school moest besteden en wat minder aan saxofoon. Terwijl ik maar een half uur per dag oefende. En in een kwartet, een ensemble en een bigband speelde, dat ook, ja.’

Ongeacht wat ze op school zeggen, gaat hij naar het conservatorium. Mellema: ‘Terwijl ik geen talent heb voor de saxofoon. Of voor muziek in het algemeen.’ Pardon? ‘Ik kon niet eens syncopen spelen (waarbij het accent in het ritme verlegd wordt, red.). Dat tegenritme heb ik echt zelf moeten uitvinden.

‘De jongens van het Amstel Quartet bijvoorbeeld (het mede door Mellema opgerichte saxofoonkwartet, red.) hebben een aangeboren gevoel voor het instrument. Ik moest voor alles vechten om het te leren. Ieder beweginkje heb ik moeten bedenken, mezelf moeten aanleren. Ik heb muziek lang ervaren als een gevecht. Voor het eerst kan ik met plezier terugluisteren naar een opname, dit album.’

De lessen van zijn mentor in het traject van de Nederlandse Muziekprijs, cellist Anner Bijlsma, zijn belangrijk voor hem. ‘Op het conservatorium was ik streng in de leer. Ik nam alles letterlijk wat mijn docent Arno Bornkamp me leerde: ademsteun, lange lijnen maken. Terwijl Bijlsma zei: de lange lijn bestaat niet, dat zijn een heleboel korte motieven achter elkaar. Dan krijg je die lange lijn vanzelf.

‘Met mijn basale muzikaliteit is het niet zo logisch dat ik de Nederlandse Muziekprijs zou krijgen. Maar ik heb me zo in die muziek verdiept dat ik wel wat te bieden heb. Het kwam alleen allemaal niet vanzelf. Veel is gelukt vanwege mijn talent voor doordrammen. Net zo lang studeren totdat ik het heb.

‘Ik moet en zal het naadje van de kous weten. Zo ging het ook met fotografie. Daar beet ik me na de Muziekprijs een tijdje helemaal in vast. Ook hier heb ik geen uitgesproken talent voor, maar toch heb ik wat exposities gedaan en prijsjes gewonnen.

In de perioden waarin hij niet kon spelen, tijdens de revalidatie na zijn ongeluk en de behandeling van zijn ziekte, nam hij al dan niet gedwongen afstand van de saxofoon. ‘Ik ben ook iemand zónder muziek, heb ik toen kunnen concluderen. Tegelijkertijd heb ik gemerkt dat saxofoon spelen mijn dagelijkse meditatie is.

‘Met fotografie werd mijn wil bevredigd om iets te creëren uit het niets. Zeven jaar later wist ik: ik moet niet fotograferen, ik moet muziek maken. Ik snap wat van melodie, harmonie en vorm, heb een shitload aan ervaring: ik moet het eens zelf gaan doen.

‘Als klassiek musicus herschep je alleen maar, je maakt niets zelf. Tegen die notie heb ik altijd gevochten. Waarom? Je hebt als klassiek musicus namelijk óók de vrijheid je eigen praktijk uit te vinden, je eigen genre te ontwikkelen.

Tijdens de stamceltransplantatie moest Mellema zes weken in quarantaine in een geïsoleerde ziekenhuiskamer. Van vrienden had hij een sampler (waarmee je geluiden digitaal kunt bewerken, red.) cadeau gekregen.

‘Ik ging daar in bed op zoek naar muziek waarvan ik nog niet wist hoe die moest klinken. Na vijf jaar is er dit album dat de muziek bevat die ik toen zocht, zoals de combinatie van akoestische instrumenten en elektronica.

‘Zo speel ik met een pick-up – een gitaarmicrofoontje dat ik in de hals van mijn saxofoon heb gehangen. Dan krijg je dus het geluid dat ín de saxofoon zit, zonder de akoestiek van de ruimte. Met effecten bewerk ik dat vervolgens. Daar kan ik de hele nacht mee bezig zijn.

‘Ik wil niet gedwongen worden te kiezen. De hele wereld aan stijlen en genres ligt aan mijn voeten, die wil ik in zijn totaliteit ontdekken en gebruiken. Ik wilde alles wat ik in huis heb aan gereedschap, gebruiken: improvisatie, elektronica, minimaltechnieken, jazz en klassiek. De track Duwen&trekken op Reset is heel avantgardistisch, met microtonale glijdende noten. Alsof je duwt en trekt aan die toon, een heel langzame vibratie. Poepoe is heel snel en heel moeilijk. Ja, wat zeg je dan? ‘Poepoe.’

‘Als je terugkijkt lijkt het allemaal heel dramatisch, en dat is het ook wel. Maar het leven is gewoon een aaneenschakeling van heel kleine momentjes. Die lange lijn, om met Bijlsma te spreken, zie je pas als je terugkijkt. Alle ellende gaat ook stap voor stap.’