Risalah: de Home Alone van de ramadan

Wanneer ik als kind high was van de honger, omdat ik wilde bewijzen dat ik ook heus een dagje kon vasten tijdens de ramadan, trok ik de VHS-band met gele sticker en Arabische letters uit de kast. Op die videoband stond Risalah, mijn favoriete film tijdens de vastenmaand - en met een duur van drie uur ook nog eens de ideale manier om de tijd tot zonsondergang te doden.

Risalah (1976) is een meeslepende film over het leven van de profeet Mohammed en de begintijd van de islam. Wat Home Alone voor westerlingen is tijdens de kerstperiode, was Risalah voor moslims van mijn generatie tijdens de ramadan: een klassieker die jaarlijks massaal werd bekeken.

Ónze film

Wanneer ik nu bij de gemiddelde dertiger met een islamitische achtergrond over Risalah begin, worden de jeugdherinneringen aan de film met enthousiasme gedeeld. Vaak hebben ze de film, net als ik, op VHS-band gezien, gescoord door hun ouders op de zwarte markt in Beverwijk, destijds de enige plek in Nederland waar Arabische en islamitische producten op grote schaal verkrijgbaar waren.

Maar waarom maakte Risalah zo veel indruk op ons? Deels vanwege enkele gruwelijke en bloederige actiescènes. Risalah was geen pedagogisch verantwoord kijkmateriaal, maar daar werd destijds niet moeilijk over gedaan. Van een beetje geweld op tv kreeg een kind hooguit nachtmerries.

Risalah maakte vooral indruk omdat dit ónze film was. Over onze profeet en onze islamitische trots. Als migrantenkinderen zagen we voor het eerst iets van onszelf, namelijk onze religie, gereflecteerd in heroïsche personages. De film gaf ons het gevoel dat we iets voorstelden, dat wij net als christenen een grote geschiedenis hebben. Voor zover we wisten, was Risalah de enige serieuze, grote film over Mohammed. Een film die er nooit was geweest als de Syrische regisseur Moustapha Akkad (1930-2005) niet zo volhardend was in zijn ambities. In de jaren zeventig kreeg de politieke islam in de Arabische wereld langzaam voet aan de grond, na decennia van bloederige repressie door Westerse kolonisators. Ondertussen werd de islam in de Verenigde Staten populairder onder invloed van zwarte nationalistische bewegingen, zoals de militante Black Panther Party.

De islam werd, kortom, in het Westen steeds meer geassocieerd met opstand en geweld en riep vooral angst en vijandigheid op. Daarom was Risalah voor Akkad, zelf islamitisch en destijds de enige Arabische regisseur in Hollywood, de weerslag van een persoonlijke missie: een brug slaan tussen de islamitische wereld en het Westen. 'Natuurlijk bestaan er Arabische en islamitische terroristen', zei Akkad in 1998 in een interview met The New York Times, 'maar de afwezigheid van een beeld dat een andere kant laat zien, leidt ertoe dat moslims alleen terroristen kunnen zijn in Hollywoodfilms'.

Werd Risalah maar op de Nederlandse televisie vertoond, dacht ik als kind, dan konden niet-moslims zelf zien hoe mooi en rechtvaardig onze religie is. Dat de islam tégen sociale en economische ongelijkheid is, een barmhartige godsdienst is en dat de islam meer lijkt op het christendom dan we denken.

Ik zag ook wel dat de kwaliteit van de film soms te wensen overliet. De gemiddelde acteerprestaties zijn weinig indrukwekkend (denk lang en intens The Bold and The Beautiful-achtig gestaar in de verte) en soms was de film onsamenhangend door de snel op elkaar volgende veldslagen en andere gebeurtenissen. Ik begreep bovendien niet altijd wat er werd gezegd: de acteurs spraken Arabisch en er was geen ondertiteling.

Maar dat gaf weinig, want de heldhaftige personages - die volgens de overlevering echt hebben bestaan - maakten alles goed. Neem Hamza, de masculiene wijndrinker en leeuwenjager en tevens oom van de profeet, die te paard op het witte doek verschijnt om zijn neef en metgezellen te redden van een wrede vervolging in Mekka.

Kinderlijk feminisme

Of Bilal, de bekeerde zwarte slaaf die in een van de scènes ondanks een gruwelijke zweepstraf van zijn ongelovige meester volhardend blijft getuigen dat hij geen andere god erkent dan Allah. Bilal was de man die ons liet zien hoe je trots en waardig een vernedering ondergaat. Het verhaal van Bilal bevestigde bovendien de islamitische doctrine dat alle rassen gelijk zijn - al kwam ik er later achter dat het nog eens eeuwen duurde voordat de definitieve afschaffing van slavernij echt een prioriteit werd in de islamitische wereld.

En dan was er nog mijn persoonlijke favoriet: Hind, echtgenoot van de toenmalige leider van Mekka, de ongelovige en steenrijke Abou Soufyan. Hij moest niets hebben van die nieuwe religie die alleen maar onrust veroorzaakte in zijn woestijnstad. Hind is de enige vrouw met een prominente rol in de film en dus ook de enige vrouw aan wie ik mijn kinderlijke feminisme kon ophangen. In Risalah is ze tevens een van de meest gevreesde vijanden van de profeet. Ze zint op wraak op Hamza, nadat hij haar vader en broer heeft omgebracht tijdens een veldslag. Die genoegdoening krijgt Hind uiteindelijk: Hamza wordt in opdracht van Hind door een huurmoordenaar uit Ethiopië met een speer gedood. Daarop snijdt ze - buiten beeld - zijn lichaam open om zijn lever te verorberen. Een tamelijk psychopathische actie, maar wel een die ik haar best gunde. En als Hamza dan toch gedood moest worden, dan liever door een waardige tegenstander.

De scènes waarin de profeet Mohamed aanwezig was, troffen mij als kind het meest. Niet dat hij ook maar één keer in beeld kwam of zijn stem te horen was: afbeeldingen van de profeet zijn volgens islamitische voorschriften ten strengste verboden en zelfs de suggestie van een schaduw is gevaarlijk terrein.

De regisseur draaide het handig om: hij liet de kijker niet naar, maar dóór de ogen van de profeet kijken. Zo kon ik zien wat de profeet destijds zag: trouwe volgelingen die hem liefdevol en bezorgd toespreken, ongelovige tegenstanders die hem willen aanvallen, huichelaars die hem proberen te paaien, beelden van afgoden die hij met een wandelstok neerhaalt als hij Mekka uiteindelijk herovert.

Het zijn fragmenten die bijna zonder uitzondering worden begeleid met een zacht, haast engelachtig fluitmuziekje om de heiligheid van de profeet te benadrukken. De scènes kregen op die manier een mystiek effect: voor mij voelde de profeet nooit zo dichtbij.

In het Westen sloeg Risalah nooit aan bij het grote publiek. In juli 1976, vijf dagen voor de première in Londen, ontving de productiemaatschappij een dreigtelefoontje met de eis dat de Engelse aanvankelijke titel van de film, Muhammed, Messenger of God, aangepast moest worden. Regisseur Moustapha Akkad gaf zich gewonnen en veranderde de titel in The Message.

Een jaar later was de Amerikaanse première in Washington reden voor een zwarte militant-islamitische groepering om een groep mensen te gijzelen. De gijzelnemers waren in de verkeerde veronderstelling dat de rol van Mohammed door een acteur gespeeld zou worden en dreigden het gebouw op te blazen. Twee mensen kwamen om het leven bij de bevrijdingsactie: een politieman en Maurice Williams, de eerste Afro-Amerikaanse journalist die tijdens het beoefenen van zijn werk op Amerikaans grondgebied werd gedood.

Risalah werd uiteindelijk alsnog vertoond in het Westen en de soundtrack kreeg zelfs een Oscarnominatie, maar de bioscopen bleven na deze incidenten nagenoeg leeg.

Akkad, die met de film probeerde het spanningsveld tussen het Westen en de islam enigszins te neutraliseren, kwam uiteindelijk tragisch aan zijn eind. Op 9 november 2005 kwam hij, samen met zijn 34-jarige dochter, om het leven bij een bomaanslag op een hotel in Jordanië waar hij op dat moment verbleef. Hij werd 75 jaar.

Er is inmiddels veel veranderd. De spanningen tussen het Westen en de islamitische wereld zijn toegenomen. Veel van mijn generatiegenoten zijn zelf vader of moeder geworden en hanteren braaf een kijkwijzer voor hun kinderen. Geen van hen zou zijn kind onder de leeftijdsgrens van 16 jaar naar Risalah laten kijken. Een enkeling is zelfs niet gelovig meer. Ook VHS-banden behoren tot de verleden tijd.

Maar bijna iedereen heeft thuis nog wel een dvd'tje van Risalah liggen. Voor ons blijft de film een klassieker die tijdens de ramadan, uit nostalgie, nog héél af en toe uit de kast wordt getrokken.