Rampspoed is een knap en provocerend werk over de rol van rampen in de wereldgeschiedenis ★★★★☆

De coronapandemie is niet de grootste en zeker niet de laatste ramp die ons heeft getroffen. Epidemieën horen bij het menselijke bestaan, net als oorlogen, vulkaanuitbarstingen, bosbranden en overstromingen. Rampen van gigantische proporties, de ‘drakenkoningen’, zijn gelukkig heel uitzonderlijk. De meeste behoren tot de categorie ‘grijze neushoorns’ (bij uitstek voorspelbaar) of ‘zwarte zwanen’ (enorm verrassend). Covid-19 gedraagt zich tot dusver als een zwarte zwaan. Er was weliswaar gewaarschuwd voor een nieuwe virusuitbraak, maar de pandemie trof ons toch als een donderslag bij heldere hemel.

Dat stelt de Brits-Amerikaanse historicus Niall Ferguson in zijn nieuwe boek over rampspoed, waarin hij covid-19 in een historisch vergelijkend perspectief plaatst. Hij publiceerde eerder al vuistdikke studies over onder meer economische geschiedenis, de Amerikaanse diplomaat Henry Kissinger en het Britse koloniale rijk. In Rampspoed richt hij zich op de geschiedenis van rampen in alle soorten en maten: van hongersnoden tot scheepsrampen, van vliegtuigrampen tot aardbevingen, van epidemieën tot kernexplosies. Hij betoogt dat alle rampen door mensen veroorzaakte, politieke rampen zijn. Overal waar regeringen en mensen handelen of juist nalaten te handelen, doen zich catastrofes voor. Het verhaal daarover is ‘een geschiedenis van een slecht beheerde dierentuin vol grijze neushoorns, zwarte zwanen en drakenkoningen’, aldus Ferguson.

Boeiende inzichten

Rampspoed staat bomvol boeiende inzichten. Zo doet Ferguson een beroep op de netwerkwetenschap om de impact van rampen te verklaren. Het coronavirus kon zich met de snelheid van een straalvliegtuig verspreiden dankzij het netwerk van internationale passagiersluchthavens. Daarnaast was er sprake van een tweede plaag: de infodemie. Via de sociale media circuleerde een stortvloed aan informatie, waaronder veel nepnieuws. Nieuwe complottheorieën waren koren op de molen van gevestigde netwerken, zoals de antivaccinatiebeweging en de QAnon-cultus.

Maar politiek was ook een cruciale factor. Het politieke stelsel verklaart waarom covid-19 aan achttien keer meer Amerikanen dan Duitsers het leven kostte (gemeten in oktober 2020). Trump maakte grote inschattingsfouten met desastreuze gevolgen, maar het gaat volgens Ferguson te ver om hem de gehele volksgezondheidscrisis in de schoenen te schuiven. Hij was geen almachtig leidinggevende, maar een individu bovenaan een bureaucratische hiërarchie, die steeds slechter in staat is om met rampspoed om te gaan.

Steeds opnieuw blijkt dat menselijke acties tot onevenredig grote verstoringen kunnen leiden. Daarbij spelen actieve en latente fouten (vertraagde gevolgen van technische en organisatorische acties en beslissingen) een rol. Neem het grootste vliegtuigongeluk aller tijden. Op 27 maart 1977 kwamen twee Boeing 747-passagierstoestellen (KLM-vlucht 4805 en Pan Am-vlucht 1736) met elkaar in botsing op een landingsbaan in Tenerife. De ramp werd veroorzaakt door een combinatie van de weersomstandigheden, beleids- én bedieningsfouten. Volgens een onderzoek deden zich elf afzonderlijke toevalligheden en fouten voor. De meeste waren klein, maar de combinatie ervan was catastrofaal.

Intrigerend is ook Fergusons waardering voor het genre sciencefiction. Toekomstige technologische innovaties kunnen we niet afleiden uit het verleden, maar dystopische fictie biedt een groot aantal doemscenario’s. We hebben schrijvers als Margaret Atwood, Cormac McCarthy en Paolo Bacigalupi nodig om ons voor te stellen welke ‘zwarte zwanen’, die door hun onvoorspelbaarheid zo angstaanjagend zijn, ons nog kunnen treffen. Het is verrassend én aangenaam dat Ferguson de rol van fictie zo serieus neemt.

Sweeping statements

De rijkdom van dit boek heeft ook een keerzijde. Ferguson behandelt zo veel dat de nuance soms zoekraakt. Hij schakelt moeiteloos over van de ondergang van de Ierse hongersnood op de ondergang van de Titanic en de huidige opiatencrisis, zonder rekening te houden met wezenlijke culturele verschillen in uitwerking of impact op lokale samenlevingen.

Verder heeft Ferguson er een handje van om andere historici met sweeping statements terecht te wijzen. De these dat Europa in de jaren 1500-1800 een kleine ijstijd kende, verwijst hij resoluut naar de prullenbak. Er waren na 1600 immers ook periodes waarin de Europese temparturen hoger waren dan het gemiddelde op lange termijn. Ferguson weigert om de cholera-epidemie in Hamburg in 1892, die vooral de armere wijken hard trof, als een gevolg van de klassenstructuur te beschouwen. Liever ziet hij deze in het licht van het imperialisme, omdat de ziekteverwekker via handelsknooppunten de havensteden binnendrong. Prikkelende theses weliswaar, maar ze worden nauwelijks onderbouwd.

Ferguson vliegt uit de bocht als hij beweert dat covid-19 ons alleen maar sterker zal maken wanneer we de stagnerende onderdelen uit ons systeem zullen ‘doden’. Hij denkt als eerste aan bureaucratieën als Amerika en Groot-Brittannië, die de crisis volgens hem het slechtst hebben aangepakt. Maar ook aan universiteiten die de ‘woke-ideologie’ propageren in plaats van ‘alles wat op profijtelijke wijze kan worden geleerd uit de wetenschap en het menselijk verleden’. Dit soort lukrake politieke beweringen had beter geschrapt kunnen worden: ze leiden te veel af van de verder zo relevante inhoud van zijn boek.

Knap en provocerend

Met Rampspoed schreef Ferguson een actueel, buitengewoon knap en provocerend werk over de rol van rampen in de wereldgeschiedenis. Hij prikkelt, inspireert en daagt de lezer uit de coronacrisis in een breder historisch perspectief te plaatsen. Hij herinnert ons eraan dat geen enkele technologische innovatie de mens onkwetsbaar zal maken. Integendeel, met elke technologische vooruitgang groeit juist de potentiële omvang van een afzonderlijke ramp.

Het historische, vergelijkende perspectief van Ferguson stelt de lezer in staat de coronacrisis te relativeren: tot dusver is er eerder sprake van een middelgrote ramp dan een ‘drakenkoning’. Welke toekomstige ramp wél draconische gevolgen zal hebben, valt niet te voorspellen. De klimaatcrisis zal de mens op de proef stellen, evenals allerlei vormen van totalitarisme. Eén ding is zeker: politiek zal van doorslaggevende betekenis zijn. Menselijk handelen doet ertoe. Rampen en politiek zijn, zo benadrukt Ferguson, onlosmakelijk met elkaar verbonden. Verplichte leeskost in deze tijd.