Radio 4 was ‘een kasteel van kennis’. ‘Je moest wel een toets hebben afgelegd om te mogen luisteren’, zegt Sander Zwiep, een van de jonge presentatoren, gevraagd naar hoe hij tien jaar terug tegen de klassiekemuziekzender aankeek. ‘Er kwamen zoveel termen langs, die schrikten de newbies af. Ik miste de knipoog, de lach.’
‘Radio 4 was een kennerspodcast met muziekfragmenten’, vult zijn collega Jet Berkhout aan.
‘Er werd niet écht radio gemaakt’, zegt Carine Lacor.
‘Radio 4 was nog echt een zender’, zegt Christiaan Kuyvenhoven. ‘Wij proberen ook ontvanger te zijn.’
De vier talenten geloven het zelf ook nog niet helemaal. Ze hebben 3FM ingehaald in luistercijfers. Nu al twee metingen op rij blijven ze met hun klassieke muziek de jongerenzender voor. Het marktaandeel in de periode oktober-november was 2,7 tegen 2,5 procent. In november-december was het 2,4 tegen 2,3 procent (die cijfers vielen bij beide zenders lager uit door de immer succesvolle Top 2000 van Radio 2).
Natuurlijk: het ligt vooral aan de dramatische val van 3FM. De jeugd luistert sowieso minder radio. Maar Radio 4 klimt gestaag. En de zender klinkt – tussen de eeuwenoude stukken door – totaal anders dan tien jaar geleden. Kreeg jong talent toen nauwelijks een kans, nu halen Christiaan Kuyvenhoven (33), Carine Lacor (36), Sander Zwiep (30) en Jet Berkhout (37) de gemiddelde leeftijd van de presentatoren omlaag. Luisteraars worden getutoyeerd – dat was twee jaar terug nog ondenkbaar. Je kunt appjes sturen naar de studio. Er zijn sidekicks.
Waar de presentatoren een paar jaar geleden nog werden bijgestaan door een regisseur en een technicus, schuiven ze nu zelf. Met uitzondering van Christiaan, die sinds 2013 presenteert en door zijn carrière als pianist (derde bij het Liszt Concours in 2005) al een bekendheid was in de klassiekemuziekwereld, hebben de talenten mogen warmdraaien in de nacht. Wie het daar goed doet, stroomt door – precies zoals dat bij 3FM al jaren praktijk is.
Kortom: Radio 4 wint terrein door op een popzender te lijken.
Sander: ‘Maar we zijn echt niet ineens 3FM geworden. Het gaat nog steeds om de muziek.’
Carine: ‘Bij 3FM is je rol: huhuhuh, feest, bam. We worden wel geacht iets met sociale media te doen, maar we zijn geen dj’s. Je stemt niet af op Radio 4 om iemands persoonlijkheid.’
Christiaan: ‘Daar ben ik het niet mee eens. Het is veel sterkere personalityradio geworden. En dat kan ook een reden zijn om te luisteren.’
We zitten aan een ronde tafel in de Peperbus op het Mediapark in Hilversum. 3FM zit hier al lang, nu hebben ook de andere stations van de publieke omroep (NPO) er hun studio. Waar presentatoren van Radio 4 voorheen een opleiding kregen waarin ze werden getraind op de correcte uitspraak van de naam van een Russische componist, volgen ze nu een intensief traject samen met talenten van de andere NPO-zenders. De beloften van Radio 4 en urban-kanaal FunX zitten netjes door elkaar.
Sander: ‘Er wordt keihard op je persoonlijkheid ingespeeld. We hadden eens zo’n workshop waarbij iemand ten overstaan van de klas je persoonlijkheid moesten ‘lezen’, heel confronterend. Dan wordt afgetast hoe goed je daarmee om kunt gaan. Je wordt als radiopresentator constant beoordeeld. Als je daar niet tegen kunt, kom je niet door de schifting.’
Carine: ‘We deden die workshops onbetaald in onze vrije tijd en hadden dan van 5.00 tot 7.00 uur uitzending. Voor de show lag ik op een slaapbank, terwijl ik hoogzwanger was. Ik weet niet meer hoe ik het gedaan heb.’
Jet: ‘Ik kwam in 2011 op de Radio 4-redactie van de AVRO terecht. Ik merkte dat bij sommige omroepen eindeloos aandacht werd besteed aan de muzieksamenstelling. Alles draaide om het draaiboek. De presentatieteksten waren heel musicologisch en werden uitgeschreven, ze werden met stopwatches getimed. Toen wij aan de NPO Campus begonnen, kwam er een expert langs die over onze zender zei: het regent op Radio 4.’
Carine: ‘Ik heb een jaar of vier geleden ook eens gesolliciteerd bij Radio 4. Ik werd nergens aangenomen, omdat ik geen musicologische achtergrond had. Iedereen was super kundig, maar het was totaal niet mijn stijl. Op de zender werd eindeloos gediscussieerd: deze uitvoering is wel oké, maar die kan écht niet. Wát een onzin.’
Jet: ‘Er zijn de laatste jaren veel luisteronderzoeken geweest. Wat voor mij een eyeopener was, is dat 90 procent van de luisteraars niet doorheeft welke uitvoering van een stuk wordt gedraaid. We deden altijd onwijs veel moeite om maar de mooiste versie te kiezen, maar dat boeit dus bijna niemand. En we mochten best meer hits laten horen. Ik geloof dat Für Elise van Beethoven iets van dertien jaar lang niet is uitgezonden.’
Christiaan: ‘We proberen toegankelijker te zijn. Maar je moet nog steeds kennis van zaken hebben als presentator. De luisteraar merkt het meteen wanneer iemand de materie niet beheerst. Ik kan nog zo’n goede stem hebben, maar zet je mij bij Radio 2, dan wordt het niks.’
Carine: ‘Ik heb geschiedenis gestudeerd. Mijn valkuil is om heel uitgebreide beschrijvingen te geven. Toen ik begon, zei iemand: ‘Carine, je moet niet elke dag bij de Romeinen beginnen.’ Voorkennis kan ook in de weg zitten. We moeten ook kunnen zeggen: dit is Bach, lekker hè?’
Niet iedereen is gediend van de nieuwe toon. Toen in 2016 Voor de dag startte, het programma waarin Sander, Jet en Carine begonnen, kwamen er ‘bakken haatmail’ binnen. Wat misschien het een en ander verklaart: de gemiddelde luisteraar is 64 – en heeft over het algemeen wat tijd over.
Sander: ‘Mensen vonden het schandalig dat we tutoyeerden.’
Jet, met bekakt accent: ‘Zijn wij met elkaar op school gegaan?’
Carine: ‘Ga lekker popiejopie doen op Hilversum 3, haha!’
Jet: ‘Iemand schreef: ‘Sinds Jet Berkhout op Radio 4 is, luister ik alleen nog naar Klara (de klassieke zender van België, red.). Mijn hele leesclub is tegen Jet Berkhout.’’
Christiaan: ‘Ik kreeg eens een mail met de tekst: ‘Wat een akelige presentator. Alsof hij lijken in de verbrandingsoven gooit. Met plezier! Klinkt als een psychopaat.’ Die hangt boven mijn bed. Toch vind ik bijna iedere reactie een compliment. Mensen nemen de moeite. Als ik maar vijf appjes heb gekregen, was het een slechte uitzending.’
Jet: ‘Er zijn klaarblijkelijk mensen die vinden dat ik de uitgang -en niet goed uitspreek. Die sturen dan een brief waarin ze alle woorden op -ah eindigen: Beethovah. Ik ben er nog mee naar de logopedist geweest. Ik vroeg: klopt het? Nee, zei ze. Ik had een heel normale -en.
Tien jaar geleden
Hoe luisterde de Volkskrant tien jaar geleden naar Radio 4? Muziekredacteur Roland de Beer klaagde in zijn column over de zucht naar ‘ontbijtklassiek’ en ‘opnamen van het beschimmelde soort’. ‘Wil je op Radio 4 iemand horen die A) weet wat hij kiest, B) weet waar hij het over heeft, C) muzieknieuws volgt, D) muzieknieuws maakt en E) een toon weet aan te slaan die niet uit een sarcofaag of fluwelen hoedendoos komt, een gezonde professional met andere woorden, dan ben je gauw uitgepraat.’
Christiaan: ‘Heb je er zoveel last van?’
Jet: ‘Nou, ik zit hier nog. Maar op een zwak moment ben ik de spambox ingedoken, toen kwam ik een hele rij Jet-haatmails tegen. Het is heel kut, ik heb geen dikke huid. Tijdens mijn laatste uitzending van Voor de dag, juni vorig jaar, heb ik alle haatmail voorgelezen. Ik kreeg onwijs lieve reacties. Iemand zei: ‘Ik reageer nooit, maar toen ik je net hoorde heb ik de auto aan de kant gezet om je te schrijven dat je echt door moet gaan.’ Ik heb er een screenshot van gemaakt. Als ik weer een vervelend appje krijg, kan ik naar dat screenshot kijken.’
Dat het altijd erger kan, ondervond Marwil Straat, die van 2009 tot 2018 zendermanager was. Bij haar aantreden moest Radio 4 logischer van opbouw worden, er moest meer publiek worden bereikt, klassiek moest worden ‘gedemystificeerd’. Een pijnpunt: in de ochtend zat het ‘highbrow’ NPS-programma Viertakt vroeg, samengesteld met een stemvork aan het oor: eindigde een stuk in g-groot, dan mocht het volgende wel in b-klein zijn, maar zeker niet in cis. Straat: ‘Er was niks mis met dat programma, maar het zat niet op het juiste tijdslot. In de ochtend moest er iets toegankelijks komen.’
Het gevolg: kritische columns, boze brieven. En bedreigingen.
De presentatrice die in 2010 met haar programma de plek innam van Viertakt vroeg, was Annette van Trigt. Zij had een verleden bij Studio Sport en sprak namen van componisten niet goed uit. ‘Op het forum van onze website werd er een cartoon geplaatst. Je zag ons liggen in een lijkenhuis, met zo’n tag aan onze voeten: ‘RIP Radio 4’. Dat forum hebben we offline gehaald, wat ook weer tot woedende reacties leidde. Ik kreeg op Facebook het bericht: ‘We weten jou en je kinderen te vinden’.
‘Ik heb mijn tanden op elkaar gezet en het ging over. Later ben ik de emoties wel gaan begrijpen. Voor een bepaalde groep mensen is klassieke muziek onderdeel van hun identiteit, ze willen zich ermee onderscheiden. Als ik de opdracht heb om een groter publiek te bereiken met klassieke muziek, kom ik aan dat wat hen onderscheidt. Sommige mensen vonden dat ik hun zender in de uitverkoop deed.
‘Mijn koers heeft wel zijn vruchten afgeworpen, daar ga ik niet bescheiden over doen. Ik ben er trots op dat de zender meer een eenheid is. Eerst maakten de omroepen allemaal hun eigen programma in hun eigen tijdslot, de makers spraken niet met elkaar, ze hoorden elkaars programma’s niet. We weten nu: luisteraars zijn zich zelden bewust van een programma, ze luisteren naar Radio 4. Door ook in het land dingen te doen, zoals de campagne voor de Hart en Ziel-lijst (de ‘Top 2000’ van Radio 4, red.), zijn de omroepen meer naar elkaar toegegroeid. De sfeer is beter, en dat hoor je. Radio werkt alleen als de sfeer goed is.’
Maar hoe leuk moet Radio 4 zijn? Christiaan: ‘Ik vind feelgood geen vies woord. Een uitzending moet een soort dagboek zijn, waarin je je eigen beleving deelt en de luisteraar uitnodigt de zijne te delen. Als je een onderwerp wilt uitdiepen, dan kun je een podcast opzetten. Ik heb als ik in de auto zit helemaal geen zin in een college.’
Carine: ‘Ik zie het zo: voor veel luisteraars ben je hun vriendje. Ik deel mijn enthousiasme, mijn kennis en verbazing. Ik ben het vriendje dat jou nieuwe dingen laat horen wanneer je genoeg hebt van de grijze dag.’
De vier nieuwe presentatoren:
Carine Lacor (36) is presentator van De Muziekfabriek (iedere maandag t/m donderdag van 12.00 tot 14 uur) voor AVROTROS. Speelde in haar tienerjaren 20ste-eeuwse muziek in een blokfluitensemble. Profileert zich (volgens sommige luisteraars iets te zeer) als Ajax-fan.
Christiaan Kuyvenhoven (33) toerde als twintiger de wereld rond als concertpianist. Maakt theaterprogramma’s en presenteert 4 de Middag (dinsdag tot en met vrijdag tussen 14.00 en 16.00 uur) voor Omroep MAX. Voor hij naar de studio gaat, heeft hij er drie uur pianostudie opzitten.
Jet Berkhout (37) presenteert De Muziekfabriek op vrijdag en zaterdag. Ex-TMF, ook een verleden als schoonmaakster, waarover ze het boek De thuishulp (2009) schreef. Maakte voor Radio 4 het jongerenprogramma Virus. Speelt viool en piano.
Sander Zwiep (30) studeerde communicatie- en muziekwetenschappen. Orgelfreak, tevens liefhebber van jarennegentighiphop. Heeft sinds kort eigen show, Sander Speelt (zondag van 18.00 tot 20.00 uur) bij AVROTROS. Doordeweeks sidekick van Carine bij De Muziekfabriek.
