R.A. Basart laat je keer op keer grinniken

Hoera, daar is hij weer. De tragikomische dichter R.A. Basart (1946) die in de jaren zeventig gedichten schreef waarin hij de naam van de vermaarde Volkskrant-criticus 'Kees Fens' liet rijmen op 'contactlens', en die na jaren stilte met de tragikomische roman De laatste lach (1997) kwam, over de verliteratuurde leraar Adam Beek met een identiteitscrisis, heeft het zwijgen andermaal verbroken. Daarmee is Basart, kort na de wederopstanding van Helen Knopper met de opbeurende roman Het loopt het ademt het leeft, de tweede die bewijst dat je schrijvers van wie je al jaren niets meer hebt gehoord, nooit moet afschrijven.

In stilte is het soms goed broeden. Het alter ego van Basart heet dit keer Ini Pardijs (63), die het leraarschap aan het Heilig Hart College te Kortenhoef vaarwel heeft gezegd, evenals zijn tweede vrouw, en die nu natuurgeneeskundig arts is, die meteen met zichzelf aan de bak kan, want op de eerste pagina van De verzoening schiet de spit in zijn rug.

Niet te dwingend

Tegenslag en welbespraaktheid vormen nog steeds de combinatie die het onweerstaanbare werk van Basart een geheel eigen charme geven, en waardoor het bijvoorbeeld niets uitmaakt dat hij bijna alle personages hetzelfde laat praten, en evenmin dat de plot, hoe zeggen we dat netjes, niet al te dwingend is.

Basart is een groot entertainer, die zichtbaar in de leer is geweest bij Gerard Reve en Heere Heeresma, en die je op elke pagina wel een keer laat grinniken, is het niet met een typering (een taxichauffeur is een 'in zwart nethemd gestoken dikzak van wie niet te zeggen viel waar zijn hoofd ophield en zijn benen begonnen'), dan wel met een fijn citaat (Orson Welles zei al dat in Italië vijftig miljoen acteurs rondlopen die nog behoorlijk goed zijn ook, 'de paar sléchte acteurs zie je op de podia en het filmdoek'). Of met ongevraagde adviezen: hotel Waanders in Staphorst heeft de beste gehaktbal, een lekkernij 'die je niet snijdt maar zachtjes met een vork bewerkt tot zij zich dampend geeft in heel haar rulle majesteit', koffiecorner Siësta in Kerkelanden serveert 'de moeder der saucijzenbroodjes'.

Natuurlijk is er ook iets dat op een verhaal lijkt, maar vóór alles krijgt Ini Pardijs volop de gelegenheid om op zijn liefdes, vaderschap en werkzame leven terug te blikken, met een fraaie afrekening van het Nieuwe Leren (leerlingen gaan zichzelf in groepjes onderwijs geven, door consultants en managers bedacht, door de leraren verfoeid), en ook met een scherp oor voor surrealistische dialogen. Bij de slager, op school, in een restaurant of taxi. Of in de trein, man 1: 'Weet je wat jij bent? Een gigantische kloteklapper!' Man 2: 'Daar herken ik mij niet in.'

Aards en dichterlijk

Dood, depressie, onderwijsinnovatie, modderende mensen, overal waar Basart zijn oog op laat vallen zit iets scheef. De hele schepping heeft spit. En die omstandigheid geeft de auteur af en toe een vergelijking in die zowel aards is als dichterlijk ('De dagen waren snotterig en bitter als andijvie'), en op momenten zachtmoedig: ''s Nachts, als de mensen rusten, en de meeste dieren, dan komt de schaamte op vilten pantoffels. En daarna op laarzen de spijt.'

Net als in de vorige roman, die van negentien jaar geleden, wordt er in De verzoening weer links en rechts geciteerd, al dan niet met bronvermelding. Leuk spel voor leesgekken. Maar dat de bijbelboeken Job en Prediker met naam en toenaam worden aangehaald, kan geen toeval zijn. De menselijke komedie is treurig en lachwekkend tegelijk.

Aan het slot van De verzoening geeft de schrijver alle daklozen en alle overige wrakhout uit zijn universum de zegen, om al hun geploeter in het ondermaanse te heiligen. Met dat slothoofdstuk legt Basart na eenenveertig jaar schrijverschap zijn kaarten op tafel; de romantitel die zijn menselijke komedie overhuift, is zowaar geen ironie.