Pools theater is wederom een cultureel strijdtoneel

De toneelvoorstelling De vloek is een paar minuten bezig als er een manshoog beeld op wieltjes uit de coulissen rolt. De toeschouwers herkennen de figuur gelijk als Karol Wojtyla (gestorven in 2005), alias paus Johannes Paulus II. Ze zien ook dat het ding voorzien is van een priemende stijve pik. Actrice Julia Wyszynska loopt naar de paus toe, knielt neer en omsluit de erectie met haar mond. Minutenlang kijkt het publiek in stilte toe hoe de belangrijkste Pool van de 20ste eeuw postuum wordt bepoteld. Om zijn nek krijgt hij een boordje opgehangen: 'Pedofielenbeschermer.'

Cultuuroorlog

Is dit kunst? Shocktherapie voor de katholieke Polen? Een beetje van dat alles, lijkt de boodschap van regisseur Oliver Frljic - geen Pool maar een Kroaat. De vloek is een bewerking van het gelijknamige stuk van Stanislaw Wyspianski (1869-1907), overgoten door een goed te verteren saus van satire, postmoderne ironie en pamflettisme à la Pussy Riot.

Het stuk trapt op alle denkbare tenen en dus is het geen verrassing dat zich rond voorstellingen in het Warschause 'Gemeenschapstheater' honderden betogers verzamelen. Onder hen in het zwart geklede neonazistische bullebakken en een enkele priester. 'Dood aan de vijanden van het vaderland', is een van de fijnzinnige slogans. Veel acteurs hebben bedreigingen ontvangen, onder wie Julia Wyszynska.

Was het bij één relletje gebleven, dan had cultuurminnend Polen misschien de schouders kunnen ophalen. Maar de controverse rond De vloek staat niet op zichzelf. Het Poolse theater, dat in de jaren zestig en zeventig tegen de klippen van het communisme op een eigen, experimentele stijl ontwikkelde (Tadeusz Kantor, Jerzy Grotowski), is een spiegel geworden van de diepe politieke verdeeldheid. Op de bühnes van Wroclaw, Bydgoszcz, Warschau en Bialystok botst het taboedoorbrekende, a-religieuze en jonge Polen op het stugge, conservatief-katholieke establishment.

In De vloek draaien de acteurs zeven kleine gebedskruisjes als bouwpakketten in elkaar, net zolang tot ze ieder een houten mitrailleur in hun hand hebben. Lichten uit, dreunende industrial muziek uit de boxen. 'Mijn rol is om mezelf voor jullie ogen te vernederen', brult actrice Klara Bielawka. 'Genieten jullie hiervan, katholieke kwezels en motherfuckers?'

Genieten doet de zaal, getuige het ovationele applaus na afloop. Romancière Olga Tokarczuk spreekt bij de uitgang van een 'frisse catharsis'. Maar de betogers buiten eisen een verbod, omdat De vloek de 'religieuze gevoelens' zou beledigen. Inderdaad kent Polen wetgeving die zulke beledigingen verbiedt. Justitie doet nu onderzoek.

'Ik ben benieuwd hoe ze willen meten wat kwetsend is en wat niet', reageert regisseur Frljic aan de telefoon. Het is censuur, zegt hij, mogelijk gemaakt door een 'atmosfeer van angst'. 'In Polen, Hongarije en Kroatië beleven we een conservatieve revolutie waarbij de grens tussen de seculiere staat en de kerk steeds diffuser wordt. Dissidente stemmen horen we steeds minder. Het is een slagveld.'

Cultuurbeleid

Mythische proporties heeft de scène gekregen waarin opgeroepen zou worden tot het vermoorden van Jaroslaw Kaczynski, de sterke man in Polen. Het probleem: de meeste demonstranten hebben De vloek niet gezien. Hadden ze dat wel, dan wisten ze dat het er op de planken subtieler aan toe gaat.

Een actrice deelt met het publiek haar twijfels: zou het inzamelen van geld voor een huurmoordenaar ('online te vinden voor 50 duizend euro') om Kaczynski om te leggen 'nog kunst zijn'? Het antwoord is nee, heeft ze moeten vaststellen, waarna ze de wetsartikelen voorleest die zo'n actie verbieden. O, en 'alles wat we hier doen is fictie!'

De Poolse cultuuroorlog zijn niet los te zien van het cultuurbeleid van Kaczynski's regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS), die in 2015 de verkiezingen won. Minister van Cultuur Piotr Glinski zat koud op zijn post toen hij opdracht gaf tot een verbod op de opvoering van Der Tod und das Mädchen van Elfriede Jelinek, omdat het pornografisch zou zijn.

Er is sprake van een 'perfide plan', zei regisseur Przemyslaw Wojcieszek tegen het Duitse weekblad Die Zeit. 'De kunst in Polen moet gezagsgetrouw, katholiek of in elk geval onkritisch zijn.' Een tv-journalist die voor staatszender TVP Kultura een item van twee minuten maakte over De vloek, werd de week erop ontslagen.

Wat ook niet helpt, is dat de meeste theaters in Polen eigendom zijn van de gemeenten. Zij stellen de directeuren aan. En in de raadsbankjes zijn de liefhebbers van wilde experimenten, PiS-lid of niet, dun gezaaid. Het hoogst lopen de gemoederen op in de zuidelijke stad Wroclaw, waar de acteurs van het gevierde Theater Polski in opstand kwamen tegen de benoeming van een nieuwe directeur, Cezary Morawski. Morawski ontdeed het repertoire van al te 'politieke' stukken en ontsloeg acteurs die de nieuwe koers niet steunden. De affaire ettert al een jaar voort.

In het 'Gemeenschapstheater' trekt een van de actrices aan het slot van De vloek een beschermend pak aan, grijpt een kettingzaag en plaatst het ratelend tegen een gigantisch houten kruis. Met een suizende dreun valt het om. De lichten springen aan. Polen is dood, lang leve Polen.