Plotsklaps komt voor de kunsten The End in beeld

De lenteprogrammering van de theaters kan in de prullenbak. Festivals worden geschrapt, filmpremières tot nader order uitgesteld. Hoe overleeft de cultuur drie maanden duisternis en stilte?

Het is een oude wet uit het theater: the show must go on. Wat er ook gebeurt – wie ook zijn stem verliest, enkel verstuikt of oma begraaft – het publiek wacht op de voorstelling. De maatregelen van het kabinet in de bestrijding van het coronavirus hadden deze wet al voor korte tijd buiten werking gesteld. Eerst tot 30 maart, toen tot 6 april.

Maar met het besluit geen groepsactiviteiten toe te staan tot 1 juni is in een klap het culturele seizoen 2019/2020 voorbij verklaard. The end. Fin.

De met zorg samengestelde lenteprogramma’s van concertzalen, theaters en musea kunnen de prullenbak in. De vraag is niet of, maar hoe diep het stil leggen van het culturele leven doorwerkt de zomer in. Holland Festival en Pinkpop staan nog voor juni op de rol, de vierjaarlijkse kunstmanifestatie Sonsbeek is al afgezegd. Het was zodoende dinsdag alom in de kunstenwereld crisisberaad. Gezelschappen kunnen niet in één ruimte repeteren. Festivalterreinen kunnen met de RIVM-richtlijnen nauwelijks worden opgebouwd.

Het roept drie moeilijke vragen op. Hoe groot wordt het financiële gat voor zalen en gezelschappen, én voor freelance zangers en museumsuppoosten? Kunnen acteurs, musici en kunstenaars de voorstellingen en tentoonstellingen nog redden waaraan ze soms maanden hebben gewerkt? Wat gebeurt er met een samenleving die maandenlang geen levende kunst kan maken en beleven?

Maatregelen

Voor de eerste twee vragen is het onder meer belangrijk met welke maatregelen het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap later deze week komt. Zit er inkomenssteun bij naast de regelingen die Economische Zaken al heeft geopend? Subsidieregelingen, belastingvoordelen, of wordt wettelijk mogelijk gemaakt dat gekochte kaartjes voor geannuleerde voorstellingen niet hoeven worden teruggenomen.

Minister Ingrid van Engelshoven moet die puzzel leggen op een toch al kwetsbaar moment. De coronacrisis valt namelijk samen met de vierjaarlijkse subsidieronde van de Raad voor Cultuur, en die jaagt de existentiële angst in de kunstensector altijd al flink aan. Op 1 juni – inderdaad dezelfde 1 juni – krijgt de minister van de raad advies over wie langjarige steun zou moeten krijgen en wie niet. Er gaat dan hoe dan ook een periode van goochelen met geld aan komen, waarbij Den Haag ongetwijfeld ook naar kunstfondsen en mecenassen zal kijken.

Tegen die tijd zal duidelijk zijn hoe het is als bijna drie maanden de lichten uit zijn in de theaters, popzalen of bioscopen. Niet in Nederland, of in Europa, noch in tal van andere door corona getroffen landen. De Nigeriaanse schrijver Ben Okri vertelde zaterdag in The Financial Times over de ervaringen in zijn jeugd. ‘Ik herinner me dat ik tijdens de burgeroorlog, toen ons gezin was samengeperst in een kleine ruimte het meest heb geleerd over mijn culturele geschiedenis, en de levens van mijn ouders. Ze vertelden verhalen ter afleiding, om ons te amuseren en vooral om angst af te wenden.’

Kortom, de Decamarone-reflex. ‘Het kan best zijn dat niet alleen zelfquarantaine en wetenschap ons redt. Maar ook dat verhalen, gemeenschapszin en liedjes ons redden door te lachen, inzicht te krijgen, en optimistisch verder te kijken dan het heden.’

Beeldende kunst

We waren het zo gewend. Om een stedentrip te boeken met museumbezoek. De deur uit te gaan voor een kunstbeurs. Door de stad te dolen om een galerie binnen te schieten. Tijdens de vakantiedagen een grootscheepse kunstmanifestatie als Sonsbeek aan te doen.

Het kan niet meer of, zoals bij galeriebezoek, alleen op afspraak. De kunstwereld is knarsend en piepend tot stilstand gekomen, alsof iemand aan de noodrem heeft getrokken. Op zijn minst tot 1 juni. Te verwachten veel langer. De enigen die nog werk hebben zijn de museumbeveiligers die kunstroof moeten zien te voorkomen.

De handel is grotendeels stilgevallen. Kunstenaars zijn nog aan het werk, natuurlijk, maar de ‘normale’ onzekerheid is nu wel heel onvoorspelbaar geworden. Lopende tentoonstellingen worden verlengd, zoals in Museum De Fundatie in Zwolle. In elk geval als de bruikleengevers daarvoor toestemming geven (wat ze veelal doen). Geplande tentoonstellingen worden uitgesteld. Een hele branche is aan het interen op zijn – veelal karige – reserves.

‘De machinerie hapert op dit moment’, zegt Fundatie-directeur Ralph Keuning. ‘En het is maar de vraag hoe we die weer aan de praat krijgen. Het is een ramp, hoewel het natuurlijk vooral een ramp is voor de kunstenaars en degenen die ziek worden.’ Keuning begrijpt dat veel musea zich digitaal profileren met online tours van conservatoren en directeuren. ‘Het is een eerste reflex om zichtbaar te blijven.’

Zelf denkt Keuning er ook over na. ‘Maar’, zegt hij stellig, ‘musea zijn in eerste plaats fysieke ontmoetingsplaatsen, waar je elkaar toevallig tegenkomt. Dat is onze core business.’ Reden waarom volgens hem de deuren weer zo snel mogelijk open moeten. ‘En zo veilig mogelijk.’

Film

Filmregisseurs, acteurs en crewleden zijn wel wat gewend. Speelfilms zijn riskante ondernemingen en de opnamen gaan vaak, soms ook op het allerlaatst, tóch niet door. Of ze worden een keer of wat uitgesteld. Maar dan is er voor de acteurs en de crew meestal wel een andere filmproductie in zicht. En vindt de gefnuikte regisseur (in Nederland althans) bijvoorbeeld een vangnet bij de omroep, met de regie van een Telefilm. Maar nu ligt alles stil. En komt een groot deel van de Nederlandse speelfilmproductie in gevaar, daar de virusdreiging en sociale beperking al tot in de zomer reikt. Om te kunnen draaien in die zomer (vanwege het licht het populairste filmseizoen) moeten producenten de opnamen nu al voorbereiden. Acteurs en locaties strikken, alvast wat repeteren en distributiedeals sluiten – allemaal lastig met de hele en halve lockdowns. Zeker voor internationale coproducties.

‘Ik vrees dat we niet alleen op korte, maar ook op middellange en lange termijn gevolgen zullen zien voor de Nederlandse filmwereld’, zegt Bero Beyer, directeur van het Filmfonds. ‘En áls straks het sein brandmeester wordt gegeven, kunnen al die uitgestelde films ook niet ineens allemaal tegelijk worden gedraaid, of worden uitgebracht in de bioscoop – dan krijg je een opstopping.’

Beyer, die vorige week al ‘sectorspecifieke’ regelingen presenteerde om de Nederlandse filmindustrie zo veel mogelijk op de been te houden, maakt zich ook zorgen om het Nederlandse netwerk van arthouses en filmhuizen. ‘Een groot goed, maar wel kwetsbaar – niet iedereen heeft diepe zakken, zeker niet na de vorige bezuinigingsronde.’

Hij ziet ook wat lichtpuntjes: ‘Er is veel solidariteit, in de filmwereld. En ik vermoed dat we straks allemaal smachten naar zo’n volle zaal. Eindelijk weer eens samen in de bioscoop.’

Boeken

Twee grote literaire evenementen kunnen in ieder geval geen doorgang vinden. De bekendmaking van de winnaar van de Libris Prijs, in het Amstel Hotel in Amsterdam op 11 mei, en de uitreiking van de P.C. Hooftprijs aan Maxim Februari, op 26 mei in theater Diligentia in Den Haag.

Hoe het met de Libris Prijs moet, weet secretaris Patty Voorsmit op dit moment nog niet: ‘We hebben de uitnodigingen al verstuurd, maar het Amstel Hotel gaat definitief niet door. Er zijn nu twee mogelijkheden: of we stellen de avond uit – maar ja, tot wanneer? –, of we maken de winnaar bijvoorbeeld op maandag 11 mei bekend. Bij voorkeur op tv in Nieuwsuur, dat is althans de traditie. In het uiterste geval door middel van een persbericht.’

Uiteraard ondervinden de letteren ook de gevolgen van de huidige crisis, maar dan gaat het vooral om het schrappen van de toeters en bellen, de feestjes en promotie-tournees, de lanceringen en de lezingen (voor veel auteurs overigens geen bijzaak, maar een kardinale bron van inkomsten). Wanneer we het boekenbedrijf terugbrengen tot de wezenlijke onderdelen, dan is het opvallend hoe stoïcijns deze tak van cultuur kan blijven functioneren, ondanks de onthutsende omstandigheden. Er komen wekelijks nieuwe boeken uit, er zijn boekhandels die de boeken blijven leveren, en wat je thuis zou willen – lectuur, stilte en een lege agenda – is er alle drie.

Het zou sarcastisch klinken om te stellen dat de letteren kunnen floreren als nooit tevoren, maar de sector wordt niet in de kern getroffen.

Theater

En toen kwam er abrupt een einde aan het theaterseizoen. Niet in de zomer, zoals normaal, maar op 23 maart. Voor tientallen toneelgezelschappen is dit een ramp; voor een aantal betekent het ook echt het einde. Tot 1 juni zijn alleen al 150 premières afgelast. En de gevolgen zullen ook lang daarna voelbaar zijn. Oerol kan half juni niet in vertrouwde vorm plaatsvinden, en ook het Holland Festival (start 4 juni) zit in de gevarenzone.

Directeur Ivo van Hove van Internationaal Theater Amsterdam constateerde eerder al dat sluiting tot 6 april zijn organisatie zes ton aan inkomsten zou kosten, daar komt nu nog ‘een veelvoud’ bij. Het ensemble van ITA zou de komende weken spelen in onder meer Hongkong, Shanghai, Londen en Milaan – dat alles gaat niet door. In eigen huis zijn twee grote premières afgelast. Half juni volgt waarschijnlijk wel de première van Op hoop van zegen. Regisseur Simon Stone werkt voorlopig met de acteurs via Zoom.

Toch wil Van Hove niet somberen. ‘Wij tellen nu de zegeningen van een vast ensemble, waardoor we grote producties kunnen verzetten.’ Door de fusie met de Stadsschouwburg is bovendien de flexibiliteit in de planning groot.

‘Ieders veiligheid staat natuurlijk voorop, maar wij onderzoeken wel hoe we door kunnen werken, thuis en via Zoom bijvoorbeeld.’ Na 1 juni willen we klaar zijn om meteen weer zo veel mogelijk te doen.’

Dat is ook zijn belangrijkste oproep aan de sector: ‘We moeten zorgen dat we straks zo snel mogelijk weer overal zichtbaar zijn. Dat we meteen weer kunnen tonen wat we maken, desnoods met minder repetitietijd. Laten we er alsnog een fantastische theaterzomer van maken. Bij een samenleving die langzaam terug op gang moet komen, vervult het theater een cruciale rol.’

Klassiek

Geen Mahler Festival dus. Voor het Concertgebouw in Amsterdam – ruim 730 duizend bezoekers per jaar, 95 procent eigen inkomsten – moest dit hét evenement van het jaar worden. Onder meer het New York Philharmonic, de Wiener en Berliner Philharmoniker zouden invliegen om alle symfonieën van Mahler uit te voeren. Al sinds 2013 werd er aan het festival gewerkt.

De schade is enorm in de klassieke muziek. Voor veel kleinere podia is het nog maar de vraag of ze door kunnen gaan. De Edesche Concertzaal, ook particulier, bevestigde tegenover de Volkskrant dat ze in ieder geval tot eind dit jaar sluit – de sponsor die normaal gesproken de tekorten dichtte, kan dat niet meer doen. Ondertussen storten musici zich massaal op livestreams, en zijn marketingafdelingen van orkesten in een wedloop verwikkeld wie het leukste filmpje maakt.

De voorlopige winnaar is het Rotterdams Philharmonisch. Dat ging viral met een opname van Beethovens Negende via een soort Skype-sessie. ‘Maar ik denk dat bij veel musici na het nieuws van maandag het licht wel even uit is’, zegt orkestdirecteur George Wiegel. ‘Wij moesten al een Amerikaanse tournee afzeggen, nu zitten we als het tegenzit tot augustus thuis. Wat ik heel erg vind, is dat wij het herdenkingsconcert van het bombardement op Rotterdam niet kunnen spelen.

‘Dit is normaal gesproken het moment waarop de kaarten voor het volgend seizoen worden verkocht. Je merkt dat mensen afwachtend zijn. We gaan gewoon door met plannen. Waar ik me nu vooral mee bezig houd, is: hoe kan ik iedereen motiveren? Zo’n filmpje kan heel stimulerend zijn. Aan de andere kant zijn beroepsmusici musicus geworden omdat ze verslaafd zijn aan het spelen. Er zal zeker iets gebeuren. De creativiteit drie maanden stilleggen, dat gaat niet.’

Pop

De Britse ster Dua Lipa worstelde met het dilemma dat alle popartiesten hebben die volgens hun agenda deze lente en zomer de wereld in trekken. ‘Ik heb het zo lang mogelijk voor me uit geschoven, maar ik zie de zaken niet veranderen en voor de veiligheid van iedereen om ons heen moeten we echt voorzichtig en waakzaam zijn.’

Haar tournee in Europa is dus helemaal uitgesteld, maakte de zangeres maandag in een emotionele livestream via Instagram bekend. En niet tot september uitgesteld, maar meteen tot na de jaarwisseling. Op 3 februari 2021 staat ze pas in de Ziggo Dome. Zulke radicale besluiten zijn er al meer: de aloude gitaarheld Eric Clapton heeft zijn voor juni geplande optreden in Amsterdam al doorgeschoven naar 11 juni 2021. Kaartjes blijven geldig.

De popkalender van Nederland gaat zo niet alleen door de kabinetsmaatregelen overhoop. Iedere artiest maakt haar eigen afweging. Concertzalen en -organisatoren die nieuwe data zoeken om afgelaste evenementen naar door te schuiven voelen zich zodoende als schippers die zich tijdens het hozen steeds met nieuwe gaten in de boeg worden geconfronteerd.

Dua Lipa laat wel haar album Future Nostalgia eerder verschijnen. Het langverwachte vervolg op haar succesdebuut (waarmee ze een Grammy voor Beste Nieuwe Artiest won) was in het weekend al online uitgelekt en verschijnt officieel vrijdag. ‘Ik heb een beetje geworsteld of dit het juiste is om te doen, op een moment dat veel mensen lijden. Maar ik denk dat we nu muziek het meest nodig hebben, en we hebben plezier nodig, en we moeten proberen het licht te zien.’