Orkest zoekt dirigent: hoe gaat dat sollicitatieproces in zijn werk?

Eindelijk kan artistiek leider Marcel Mandos even uitrusten. Al zeven jaar zat zijn Noord Nederlands Orkest zonder chef-dirigent. Maar na weken van onderhandelingen heeft hij beet: vanaf volgend seizoen is de Noor Eivind Gullberg Jensen (49) chef in Groningen. Daarmee zijn al Nederlandse grote symfonieorkesten weer voorzien. Behalve het Concertgebouworkest dan. Dat zoekt sinds het ontslag van Daniele Gatti na meldingen van ongepast gedrag in 2018 nog altijd naar een opvolger.

Hoe vindt een orkest zijn dirigent? Hoe gaat zo’n zoektocht in zijn werk? De Volkskrant vroeg het aan orkestdirecteuren en agenten – met de volgende routekaart als uitkomst.

1. Managements bieden hun waar aan

‘Elke dag stroomt mijn inbox vol met mails van managements die dirigenten aanbieden. Als er weer een dirigentenconcours is geweest, hangen ze meteen in je voicemail; de prijswinnaars worden direct door een management gecontracteerd. De grote kantoren zorgen dat je de namen van hun artiesten continu op je display hebt staan.’

Aan het woord is Sven Arne Tepl, directeur van het Residentie Orkest in Den Haag. De grote kantoren waar hij het over heeft, zitten vooral in Londen: Harrison Parrott, Askonas Holt, IMG Artists en Intermusica, in Duitsland is KD Schmid groot. Geen professioneel symfonieorkest kan om deze instituten heen. Ze werken tegen een percentage van het dirigentenhonararium. 20 procent voor concerten is gangbaar. Bij lange operaproducties, waarvoor een dirigent met repetities en al soms twee maanden in touw is, kan dat dalen naar 2,5. Soms is er sprake van koppelverkoop: wil een orkest een dirigent of solist, dan moet er ook iemand anders uit de stal worden geëngageerd.

Ook Marcel Mandos merkt wat voor invloed de agentschappen hebben. ‘We waren een paar jaar geleden bijna rond met Kerem Hasan, een jonge dirigent die een fenomenaal debuut bij ons had gemaakt. Ik had het gevoel dat hij graag chef wilde worden bij ons, maar het ketste toch af. De agencies kunnen ondoordringbaar en ondoorgrondelijk zijn. Je weet nooit helemaal waar ze een dirigent heen willen brengen.’

Volgens Tepl is de dirigentenmarkt ‘een harde business met onplezierige kanten’. De afgelopen jaren zag hij de impresariaten hun menukaart uitbreiden. ‘Er worden nu veel vrouwelijke dirigenten en dirigenten van kleur aangeboden.’ Tepl strikte voor zijn orkest Anja Bihlmaier (43), die dit seizoen als chef begon. Ze is na Karina Canellakis (40, in 2019 begonnen bij het Radio Filharmonisch Orkest) de tweede vrouwelijke chef-dirigent bij een professioneel orkest in Nederland.

2. De directeur oriënteert zich

Natuurlijk halen de orkestdirecteuren en artistiek leiders hun potentiële dirigenten niet alleen uit hun inbox. Ze onderhouden contacten met collega’s en musici van andere orkesten, uit andere landen: noem het een internationaal fluistercircuit.

‘In die mails die ik krijg, staan links met video-impressies’, zegt Tepl. ‘Op basis daarvan kan ik geen dirigent beoordelen. Ik wil iemand aan het werk zien, de repetitie vind ik belangrijker dan het concert, dan zie je beter hoe iemand werkt. Voor corona ging ik minimaal twee keer per maand op reis. Naar Duitsland, Frankrijk, maar ook gewoon naar Utrecht of Amsterdam. Er zijn orkesten waarvan ik weet dat ze dirigenten op basis van portfolio uitnodigen. Die hebben dan zo’n goede relatie opgebouwd met een manager dat ze weten dat ze op diens oordeel af kunnen gaan.’

3. Het profiel wordt opgesteld

Als iets opvalt aan de dirigenten die de afgelopen jaren zijn aangesteld, is dat de meeste voor dirigentenbegrippen jong zijn. Duncan Ward, vorige maand begonnen bij de Philharmonie Zuidnederland, is 32. Net als Lahav Shani van het Rotterdams Philharmonisch, die in 2018 chef werd.

De meest besproken dirigent van dit moment, is 31. De Zwitser Lorenzo Viotti begon dit seizoen bij het Nederlands Philharmonisch Orkest (NedPhO), de vaste partner van De Nationale Opera. Voor alle genoemde dirigenten geldt dat ze Instagramwaadig zijn, maar voor Viotti, die in Linda en met ontbloot bovenlijf in Men’s Health mocht poseren, geldt dat wel het meest.

Geen orkest zegt dat ‘jong’, ‘vrouw’ of ‘goed lichaam’ in de profielschets stonden. Voor Rob Streevelaar van het Nederlands Philharmonisch was het een vereiste dat de nieuwe chef zowel thuis zou zijn in opera als symfonisch repertoire. Ook zocht hij ‘managerial gezag’.

Waarom? ‘Omdat werken in operaproducties van een dirigent best veel vraagt’, zegt Streevelaar. ‘Daar knalt het artistiek weleens tussen de teams, een regisseur en de dirigent. Solisten, groot koor, techniek: dan moet je soms even op je op je strepen kunnen staan. Je wil niet meemaken dat je een jonge dirigent benoemt die muzikaal fantastisch is, maar die gewoon verzuipt in de leeuwenkuil die zo’n operafunctie kan zijn.’

4. Er wordt geïnformeerd naar het prijskaartje

Dirigenten zijn de grootverdieners in de klassieke muziek. Een select gezelschap van sterren kan goed 30 duizend euro vragen voor een week werken met een orkest. En voor die heel kleine top van de top, kunnen de honoraria oplopen richting een ton voor een week. Vooruit, vliegtickets en hotel in de prijs inbegrepen.

Voor Nederlandse orkesten zijn die dirigenten onbereikbaar, tenzij de dirigent water bij de wijn doet. De marktwaarde van dirigenten wordt hoger naarmate ze dirigeren bij beroemde gezelschappen. Het Concertgebouworkest is weliswaar minder rijk dan veel andere internationale toporkesten, het is een naam die je als dirigent op je cv wil hebben. Heb je de Berliner Philharmoniker gedirigeerd (en het niet finaal verknald), dan wil iedereen je uitproberen. Zowel voor Karina Canellakis (Radio Filharmonisch) als Duncan Ward (Philharmonie Zuidnederland) gold dat ze al een link hadden met ’s werelds beroemdste orkest: ze zaten er in het talentenprogramma.

Mandos: ‘Het is geen geheim dat ook mindere orkesten in Duitsland veel meer kunnen betalen dan wij.’

Tepl: ‘De dirigenten met wie wij werken, hoeven zeker niet onder een brug te slapen. Het zijn nog steeds heel grote bedragen.’ Wat hij per seizoen aan dirigenten kan spenderen? ‘Een half miljoen’, zegt Tepl. ‘Dus als je dat deelt door 40 weken…’ Dan kom je op 12.500 euro per werkweek. ‘Een dirigent als Neeme Järvi (chef van het Residentie Orkest van 2005 tot 2012, red.) zouden we nu niet meer kunnen betalen. Een dirigent die in een week meer vraagt dan wat een tweede violist in een heel jaar verdient, willen wij ook niet meer uitnodigen. We moeten er ’s nachts wel van kunnen slapen.’

5. Er moet een date komen

Soms ligt het er dik bovenop dat een orkest een dirigent uittest als chefskandidaat. Toen het Rotterdams Philharmonisch in 2016 een nieuwe chef zocht, laste het een gratis extra concert in zodat de felbegeerde Lahav Shani met het orkest kon werken. Een week later kreeg hij een contractvoorstel.

Een date met Lorenzo Viotti was minder snel gemaakt. NedPhO-directeur Streevelaar zag hem voor het eerst aan het werk in februari 2016, toen de Zwitser inviel bij het Concertgebouworkest. ‘Vanaf toen ben ik hem gaan volgen. Ik heb hem zeven, acht keer zien dirigeren, in Milaan, München, Zürich, Wenen. Na zo’n concert zoek je hem dan even op. Je vraagt: hoe verliep je week hier? En op mijn beurt vertelde ik dan zo’n beetje over ons orkest en wat voor iemand wij zochten. Het is toch een soort paringsdans.’

Concreet werd het in Montreux, Zwitserland, eind augustus 2017. Ook Sophie de Lint was enthousiast, destijds aankomend directeur van De Nationale Opera. Ze legden het idee van een chefschap op tafel. Natuurlijk was Viotti verrast, zei hij later in een Volkskrant-interview. ‘Wat kon ik zeggen? Ik had nog nooit voor het NedPhO gestaan en geen stap gezet bij de Opera.’

Probleem. Een orkest wil de nieren van een dirigent per se proeven. Hoe zwaait-ie? Heeft hij ideeën? Is er chemie? In februari 2018 kwam de kans, een invalklus. Lorenzo Viotti maakte zich vrij. Iedereen enthousiast, drie maanden later reisde een orkestdelegatie naar Zürich.

‘We moesten snel zijn’, zegt Streevelaar. De laatste keren dat hij Viotti trof, zag hij steeds meer belangstellenden bij de kleedkamer. Concurrenten. ‘We merkten belangstelling van andere orkesten en het operahuis van Zürich. Er waren drie musici van ons mee. Na de operavoorstelling hebben we gedineerd met Lorenzo. ’s Nachts overlegden de musici met collega’s in Amsterdam. De volgende ochtend dronken ze nog een kop koffie met Viotti. Lorenzo, zeiden ze, we zouden het supertof vinden als je onze chef wordt. Het is verder aan Rob en Sophie om het met je te bespreken, maar weet dat wij je willen hebben.’

6. Het onderhandelen begint

Viotti hapte toe. En delegeerde de onderhandeling meteen naar zijn impresario, Herr Doktor Germinal Hilbert, een familievriend die hem nog in de luiers heeft gezien. Tekenen bij het kruisje? Niet voor Streevelaar, die nog een traject had te gaan met een voltallig orkest, een artistieke commissie, een ondernemingsraad – zo gaat dat in Nederland. ‘Dat werd toch pas na de zomer. En dan denk je toch soms: wie gaat er nog tussendoor fietsen? Ik vond dat heel spannend.’

7. En ze leven nog lang (vijf jaar) en gelukkig

Het contract is getekend. Champagne, bericht in de krant. En dan? Dan blijft zo’n chef-dirigent meestal een jaartje of vijf, zes, bij groot succes zelfs tien hangen. De chef staat doorgaans tussen de acht en twaalf weken voor een orkest. ‘Op het moment dat je iemand benoemt, moet je je lijst al updaten’, zegt Sven Arne Tepl. ‘Ik ben er altijd mee bezig’, zegt Rob Streevelaar. ‘In elk seizoen wil je gastdirigenten hebben die misschien wel je volgende chef zijn.’