Op zoek naar het geheim achter Steve Jobs' succes

Eén ding wist Aaron Sorkin zeker, toen hij begon aan zijn filmscenario over Apple-boegbeeld Steve Jobs: de film mocht geen klassieke biopic worden. Voorspelbaar en saai vindt hij ze, de op feitjes gebaseerde films die netjes het levenspad volgen van hun hoofdpersonage. 'Met zo'n van-de-wieg-tot-het-graf-structuur, waarbij de scenarist de rol speelt van coverband die de greatest hits afwerkt. Het staat ver af van iemand die zo met theater is opgevoed als ik.'

De Amerikaanse scenarioschrijver (54) werd als kind door zijn ouders (lerares en advocaat) meegenomen naar het theater, zegt hij tegen een groepje journalisten in een Londens hotel. Te jong nog om te begrijpen waar hij naar keek. 'Op mijn 9de zag ik Who's Afraid of Virginia Woolf? Dat soort uitjes.'

Maar in die periode ontstond wel zijn fascinatie voor het geluid van dialogen. 'Ik keek naar geweldige acteurs die de mooiste woorden over hun lippen lieten rollen. Voor mij was dat als muziek. Dat geluid wilde ik imiteren. De klank van woorden is voor mij even belangrijk als hun betekenis.'

Inmiddels is het zijn stokpaardje, fraai klinkend in zijn Amerikaanse dictie ook: the sound of dialogue.

Tikkende klok

Officieel baseerde hij zijn scenario voor Steve Jobs op de gelijknamige biografie van Walter Isaacson, die drie weken na de dood van de Apple-oprichter in oktober 2011 was uitgebracht. Maar in de praktijk liet hij de journalistieke structuur van het boek voor wat het was. De scenarist ging los, in alle vrijheid. Hij schreef drie lange scènes over de aanloop van drie productpresentaties in de bedrijfsgeschiedenis van Apple, de Macintosh (1984), NeXT (1988) en iMac (1998).

In real time bovendien. De klok in de film tikt op dezelfde snelheid als die van het bioscooppubliek. Deze Steve Jobs doet vooral recht aan Sorkins eigen theateropvoeding. 'Ik voel mij prettig bij verhalen die zich ontvouwen in een claustrofobische ruimte, binnen afgebakende tijd. Helemaal als een tikkende klok een rol speelt. En ik mag graag een kijkje achter de schermen nemen.'

De vergelijking met zijn eerdere scenario's ligt voor de hand, van de ontrafeling van ondoorgrondelijke machtsstructuren in het Amerikaanse leger (A Few Good Men, 1992) tot gedetailleerde politieke verhandelingen in het Witte Huis (The West Wing, 1999-2006) en de juridische strijd achter de ontstaansgeschiedenis van Facebook (The Social Network, 2010,waarvoor hij met een Oscar werd bekroond).

Sorkin zoomt in, ontleedt en levert vervolgens explosief verbaal spektakel én menselijk inzicht in karakters die in eerste instantie emotieloos en ondoordringbaar lijken. Een actiefilm voor het brein als het ware. Zelf omschrijft hij zijn vertelstijl als 'mijn versie van een autoachtervolging'.

(Chic: twee jaar geleden verscheen de eerste speelfilm over Steve Jobs, getiteld Jobs, waarin Ashton Kutcher opdraaft in precies het voorspelbare levensloopverhaaltje dat Sorkin zo verfoeit. Tijdens het interview laat de scenarist die film onbesproken.)

Ook toen Sorkin zijn vertelvorm had gevonden, behield hij overigens de nodige reserve. 'Het was een grote uitdaging een vorm te zoeken voor Jobs' relatie met zijn dochter Lisa, die hij jarenlang niet als zijn dochter heeft erkend. Ik heb zelf een dochter en het kostte mij veel moeite dit te begrijpen. Pas toen ik met de echte Lisa sprak, lukte het me hun relatie met een meer open blik te bekijken.' Echt begrijpen doet hij het nog steeds niet. 'Ik stapte er op een gegeven moment maar gewoon overheen.'

Nog een drempel: Sorkin begreep weinig van Jobs' persoonsverheerlijking. De belangrijkste vraag die de scenarist bezighield: waarom rouwt men op een schaal zoals ik in mijn leven eigenlijk alleen bij de dood van John Lennon heb meegemaakt? 'Ik deed daar overigens zelf ook aan mee. Time Magazine vroeg mij destijds een ode aan Jobs te schrijven, omdat we soms telefoneerden en elkaar waardeerden, maar ik durfde niet te zeggen dat ze eigenlijk bij de verkeerde hadden aangeklopt.'

Animatiekarakters

Het contact tussen Sorkin en Jobs, de reden waarom Time zich voor een artikel meldde, beperkte zich door de jaren heen tot een handvol gesprekken. Jobs stond bekend als liefhebber van The West Wing en peilde in de jaren negentig Sorkins interesse een verhaal te schrijven voor de Pixar-animatiestudio, die in 1986 door de Apple-oprichter was opgekocht en floreerde onder zijn voorzitterschap. Sorkin weigerde: hij zei niet te weten hoe je animatiekarakters tot leven wekt. Daarop volgde een uitnodiging voor een rondleiding door de Pixarstudio, maar tot een samenwerking kwam het niet.

Sorkin zag de massale rouw na Jobs' overlijden, maar voelde hem destijds niet. 'Ik heb zelf geen relatie met mijn telefoon: ik bel er soms mee en lees er mailtjes op. Ik kampeer niet op straat als een nieuwe versie wordt uitgebracht. Maar er zijn mensen die dat wel doen, niet zo weinig ook.'

Het vraagstuk lag ten grondslag aan een sleutelscène in de film. Apple-ontwerper Steve Wozniak, gespeeld door Seth Rogen, confronteert Jobs (Michael Fassbender) met een waslijst aan vaardigheden die hij niet beheerst: Jobs heeft geen kaas gegeten van het bouwen van hardware, hij kan niet programmeren en weet te weinig van design.

Sorkin: 'Wat doet Steve precies? Waarom beschouwen zovelen hem als genie? Die vraag stelde ik keer op keer aan mensen die nauw met hem hebben samengewerkt. Het belangrijkste antwoord bereikte de film: Steve bespeelde het orkest, hij zorgde ervoor dat al zijn mensen presteerden op de toppen van hun kunnen. Hij voorzag zijn apparaten bovendien van emotie. Computers waren kille en complexe instrumenten, hij verkocht ze als vriendelijk en toegankelijk. Kijk hoe de eerste Macintosh eruitziet als een vriendelijk gezicht met een malle grijns. Mensen vielen ervoor. Dan mag je van een genie spreken.'

Het vermeende genie ging altijd al gepaard met hufterigheid - zie de verhouding met dochter Lisa. De aandacht voor die opvallend ongepolijste zijde van Jobs' karakter in Isaacsons biografie streek tegen de haren in van weduwe Laurene Powell Jobs en Apple-topmannen Tim Cook en Jony Ive. Maar toen de casting voor de film van start ging, begon het te stormen. Naar verluidt ontvingen Leonardo DiCaprio en Christian Bale, in 2014 serieuze kandidaten voor de hoofdrol, telefoontjes van Powell Jobs met het verzoek de rol te weigeren. En afgelopen september, in de tv-show van host Stephen Colbert, noemde Applebaas Cook alle recente pogingen Jobs' leven naar het witte doek te vertalen 'opportunistisch', waaronder de verfilming van Isaacsons boek en de kritische documentaire Steve Jobs: The Man in the Machine (vorige week te zien op het IDFA en inmiddels verkrijgbaar op dvd).

Kritiek

Sorkin kaatste de bal terug in The Hollywood Reporter: 'Als je kinderen in fabrieken in China 17 cent per uur betaalt om iPhones in elkaar te zetten, is het nogal wat om een ander opportunistisch te noemen.' Cook had de film bovendien niet gezien, zijn kritiek was deels gebaseerd op het vermoeden dat de film, als Isaacsons biografie, Jobs' nare kanten te zeer zou onderstrepen.

Inmiddels is het stof neergedaald; Sorkin excuseerde zich voor zijn oneliner en Cook zag de film, al hult hij zich sindsdien in stilzwijgen. Sorkin: 'Mensen die close waren met Steve en de film zagen, Steve Wozniak, Joanna Hoffman, Andy Hertzfeld, John Sculley, herkennen zich niet in de kritiek.'

Zij die de film ongezien bekritiseerden wacht een positieve verrassing, denkt Sorkin. De film schetst Jobs weliswaar niet als rechtschapen held, maar zijn portret van een feilbaar mens is doordacht en oprecht.

En dan was er nog Michael Fassbender, die langzaam maar zeker volledig tot Jobs transformeerde. Sorkin: 'Geen enkele acteur kreeg de opdracht zich te gedragen naar de bestaande versie van hun personage. De boodschap was: speel je rol zoals-ie in het script is opgeschreven. Op de eerste opnamedag van de derde scène (tijdens de introductie van de iMac in 1998, met Jobs in topvorm, red.) wandelde Michael uit zijn trailer. De enige fysieke referenties aan Jobs waren zijn bril, kapsel en zwarte coltrui, maar hij wás het. Hij had zich de rol, als gevolg van alle voorgaande weken, echt toegeëigend. Het was nog altijd geen fysieke kopie, de echte transformatie had zich onderhuids afgespeeld: hij zat zichtbaar lekker in zijn vel, precies zoals Steve in zijn hoogtijdagen.'

Om die momenten was het Sorkin te doen. 'Bij het schrijven dacht ik: hoe kleiner de focus en hoe meer mijn verhaal zich op de vierkante millimeter ontwikkelt, hoe groter de indruk die de film zal maken. Als je alles klein maakt, één verhaallijn over de relatie met zijn dochter, één over zijn verhouding tot baas John Sculley, juist dan kom je tot iets groters, waardoor het karakter gaat leven. Het is altijd de bedoeling geweest een schilderij te maken, geen fotoalbum.'

Egostrelend

Op de poster van Steve Jobs staat scenarist Aaron Sorkin (foto AFP) even groot vermeld als regisseur Danny Boyle. Dat was ooit anders, zegt Sorkin. 'Op mijn kantoor hangen posters van het theaterstuk en de film van A Few Good Men (1989 en 1992). Op de ene staat 'A Few Good Men, a play by Aaron Sorkin', op de andere 'A Few Good Men, a film by Rob Reiner'. Het werk dat ik voor beide heb verricht is precies hetzelfde. Laat ik het zo zeggen: ik ben blij dat men zich realiseert dat een goed script telt. Mijn ego vindt dit geweldig, maar mijn ego neemt hopeloze beslissingen.'