Op de 58ste Biënnale van Venetië probeert de hedendaagse kunst de wereld de temperatuur te nemen

Als Venetië binnenkort niet onder de toeristen bezwijkt, dan toch wel onder de kunst. Zaterdag opende de 58ste editie van de Biënnale van Venetië. De oudste tweejaarlijkse kunsttentoonstelling ter wereld heeft sinds de eerste editie in 1895 wereldwijd navolging gekregen; zo zijn er inmiddels biënnales in Sydney, Havana, Dakar en Sharjah.

De moeder aller biënnales is overweldigend om te bezoeken: er zijn twee hoofdlocaties, de Giardini en de Arsenale, maar de tentoonstellingen zijn over de hele stad verspreid. Wie hier een dag of drie doorbrengt, raakt volledig verzadigd van kunst.

De zee is overal. We gaan er allemaal aan. En we maken elkaar af. Deze drie ongelijksoortige boodschappen klinken luid en duidelijk in Venetië. De officiële titel van de Biënnale is ‘May You Live in Interesting Times’. De hedendaagse kunst probeert hier de wereld de temperatuur te nemen. De patiënt is ziek, is de teneur; op sterven na dood. Er is geen dokter in de zaal, maar kunstenaars zijn er wel, honderden. Niet om de wereld te redden, maar om haar schoonheid te laten zien, én haar wonden.

1. De zee is overal

Neem de zee, die is overal. Een geliefd onderwerp, omdat het actualiteitswaarde heeft. In zee vinden langzaam ecologische rampen plaats – de zeespiegel stijgt, oceanen raken vol plastic. Maar de zee leent zich ook goed voor kunst, omdat zij gewoon zo mooi is.

In het Franse paviljoen laat Laure Prouvost de bezoeker over een azuurblauwe zee van glas lopen, waarin plastic mobieltjes drijven, en oude snoeren, maar ook een prachtige octopus die de kunstenaar van glas liet maken in Murano.

In de tentoonstelling van Litouwen wordt de schoonheid van vervuiling in een kritische opera bezongen:‘Kwallen dansen in paren, samen met smaragdgroene tasjes, flessen en rode flesdoppen. O, de zee had nog nooit zo veel kleur.’ Het wordt lieflijk gezongen, maar de boodschap is keihard: we gaan er allemaal aan.

2. We gaan er allemaal aan

Allerlei kunstwerken in Venetië hinten naar de tijdbom die planeet aarde is. En het zijn niet alleen de kunstwerken: in de watertaxihaltes hangen posters met verhoogde looproutes voor wanneer de toeristenstad blank staat. De Amerikaanse kunstenaar Joan Jonas roept ons in haar verleidelijke video-installaties op om het land te verlaten en – evolutionair gezien – terug de zee in te gaan. Bij Jonas lijkt dat een spirituele sprong, voor sommige landen is het simpelweg de toekomst.

Zo heeft Kiribati een presentatie op de Biënnale getiteld ‘Pacific Time, Time Flies’. Deze eilandengroep in de Grote Oceaan heeft de dubieuze eer waarschijnlijk als eerste land ter wereld kopje onder te gaan door de stijging van de zeespiegel, ongeveer in 2100. Daar gaat de tentoonstelling dan ook over.

De president van Kiribati heeft Nieuw-Zeeland opgeroepen asiel te bieden aan zijn 100 duizend inwoners, maar daar heeft Nieuw-Zeeland tot dusverre geen zin in. In de Nieuw-Zeelandse tentoonstelling is men alvast bezig de wereld uitgeleide te doen. Kunstenaar Dane Mitchell maakte een schier eindeloze inventarisatie van ‘dingen die niet meer zijn’ – dode talen, verdwenen kunstwerken, spooksteden – en laat die opsommen in een geluidskunstwerk dat door de stad is verspreid.

Andere kunstwerken suggereren dat we op Mars moeten gaan wonen. Het postapocalyptische rode landschap Cosmorama dat Dominique Gonzalez-Foerster en Joi Bittle maakten, bijvoorbeeld; toch is dit niet het onbewoonde Mars, de installatie is gebaseerd op de droogste plekken van de wereld.

Soms lijkt datgene wat er in de kunst wordt opgediend op een rampenfilm en vergeet je haast dat het echt is. In een video van Laure Prouvost valt plotseling de brandende torenspits van de Notre-Dame. ‘Een knipoog naar de realiteit’, noemt de kunstenaar dat.

3. We maken elkaar af

Als het fragment van de brandende Notre-Dame een knipoog naar de realiteit is, wat is dan die boot waarin honderden mensen omkwamen? Een poging de toeschouwer knock-out te slaan? De provocatieve Zwitsers-IJslandse kunstenaar Christoph Büchel bracht een vissersboot die in april 2015 verging naar de tentoonstelling. Bij die ramp verdronken naar schatting 700 tot 1100 mensen, in het ruim van de boot vond de Italiaanse kustwacht nog eens 217 lichamen.

Het kunstwerk heet Barca Nostra (onze boot) een verwijzing naar Mare Nostrum (onze zee), de grootschalige Italiaanse militaire reddingsoperatie op de Middellandse Zee die in 2014 werd gestaakt omdat ze te duur werd. De ramp met slachtoffers die de Libische burgeroorlog wilden ontvluchten, volgde kort daarop. Over de titel is dus nagedacht, maar het blijft een misselijk- en boosmakend gebaar om de boot tentoon te stellen, ook door de locatie: grenzend aan een van de cafés van de Biënnale. Hier zitten mensen met een designerzonnebril op een dure espresso te drinken. Misschien plaatsen ze een foto van ‘onze boot’ op Instagram. Anders dan bij de ecologische ramp waarmee we onze planeet om zeep helpen, zitten we waar het onze sociale en economische omstandigheden betreft niet – sorry voor de woordspeling – in hetzelfde schuitje.

Terwijl het einde der (interessante?) tijden nadert, gebruiken we onze energie om elkaar het leven zuur te maken. Onrecht en ongelijkheid komen uitgebreid aan bod in de schilderijen, video’s, installaties, sculpturen en foto’s in de grote tentoonstelling die Ralph Rugoff, directeur van de Londense Hayward Gallery, samenstelde. Hij nodigde ook Büchel uit.

Akelig goed is bijvoorbeeld Arthur Jafa’s film The White Album, over racisme in de Verenigde Staten. De Amerikaanse kunstenaar won er een Gouden Leeuw mee. Jafa verleidt de toeschouwer ertoe te blijven kijken naar fragmenten van – vaak racistische – YouTubers, racistisch geweld en videoclips, afgewisseld met ongemakkelijke verstilde close-ups van witte gezichten.

Nee, het is geen lichte kost, deze Biënnale. Maar de kunstenaars hebben wel een punt: de zee is straks overal, we gaan er allemaal aan en we maken elkaar af. Je zou er bijna cynisch van worden. Maar gelukkig is er kunst, prachtige, ontroerende, verwarrende en ook boosmakende kunst.

VIJF LOCATIES OM NIET TE MISSEN:

1. De Arsenale

Het voormalige militaire terrein is grotendeels gewijd aan de tentoonstelling May You Live in Interesting Times. Hoogtepunten: de bijdragen van Frida Orupabo, Nicole Eisenman en Mari Katayama. Buiten de tentoonstelling zijn de presentaties van Kosovo en van nieuwkomer Ghana het bekijken zeer waard.

Let op: wie vroeg in de rij aansluit, maakt een kans om het VR-kunstwerk van Dominique Gonzalez-Foerster te beleven.

2. De Giardini

De hoogste dichtheid aan landenpaviljoens vindt u in de Giardini. Sla vooral de paviljoens van Nederland, Denemarken, Frankrijk en Brazilië niet over. De overdadige theatrale presentaties van Rusland en Egypte zijn schrikbarend slecht, maar daardoor ook interessant om te bekijken: zo moet het dus niet.

Let op: naast het Nederlandse paviljoen bevindt zich in een groot gebouw het vervolg van May You Live in Interesting Times. Hier vindt u de bekroonde video The White Album van Arthur Jafa.

3. Castello: Litouwen

Een heerlijk loom strandtafereel lijkt dit: in badpak, bikini of zwembroek zingen de performers een opera. Prachtig, en de teksten klinken vertrouwd, alhoewel? ‘Bouw zandkastelen, wandel over het strand, zoek naar stenen, schelpen en babytandjes.’ Een samenwerking tussen theaterregisseur Rugile Barzdziukaite, toneelschrijver Vaiva Grainyte en componist Lina Lapelyte. Terechte winnaar van de Gouden Leeuw voor beste landenpresentatie.

Let op: de opera is alleen te zien op zaterdag; kom vroeg, want de rij wordt lang.

4. Palazzo Grassi: Luc Tuymans

Miljardair François Pinault kwam recentelijk in het nieuws als weldoener die 100 miljoen euro aan het herstel van de Notre-Dame wil besteden. Bovendien verzamelt hij kunst: hij heeft twee particuliere musea in Venetië en bouwt aan een museum in het voormalige beursgebouw van Parijs (verwachte opening: begin volgend jaar). Tijdens de Biënnale pakt Palazzo Grassi uit met een tentoonstelling van de Belgische schilder Luc Tuymans. Tachtig angstaanjagende schilderijen, want Tuymans’ kunst refereert bijna altijd aan iets gruwelijks. Dat begint al bij het gigantische mozaïek op de vloer (80 vierkante meter, met 200 duizend stukjes marmer), gebaseerd op een tekening die gemaakt is door een gevangene in een concentratiekamp.

Let op: Luc Tuymans heeft ook een grote tentoonstelling in Museum De Pont in Tilburg, vanaf 29/6.

5. Conservatorium: Parasol Unit

De verjaardagstentoonstelling van de 15-jarige Britse kunststichting Parasol Unit vindt plaats in een schitterend gebouw, het conservatorium vlak bij de Accademia-brug. Negen hedendaagse Iraanse kunstenaars tonen hier hun kunstwerken. Soms verliezen die de concurrentie met de rijkelijk gedecoreerde omgeving, soms blijven ze overeind. Navid Nuur (die in Den Haag woont en in 2010 de Volkskrant Beeldende Kunst Prijs won) exposeert op de binnenplaats zijn metershoge tekeningen, gebaseerd op krabbels van mensen die in de winkel een pen of stift uittesten.

Let op: op de binnenplaats zijn soms de mooie klanken van muziekrepetities te horen.