Miloš Formans (1932-2018) favoriete filmpersonages kwamen in opstand tegen het gezag

Voor Miloš Forman de regie aannam van One Flew Over the Cuckoo’s Nest, werd de vrijdag op 86-jarige leeftijd overleden cineast gewaarschuwd. Doe maar niet, zeiden bevriende collega’s. Die jaren-zestigbestseller van Ken Kesey over rebel McMurphy en de gedweeë indianenreus chief Bromden – twee patiënten in een door zuster Ratched geleide psychiatrische inrichting te Oregon – was immers véél te Amerikaans om te worden verfilmd door een regisseur uit Tsjechoslowakije, die de Engelse taal ook nog eens beperkt machtig was.

Maar Forman zag Kesey’s roman niet zozeer als literatuur, of fictie, zo verklaarde hij later in interviews. ‘One Flew Over the Cuckoo’s Nest was het leven dat ik leidde in Tsjechoslowakije, van mijn geboorte in 1932 tot 1968. De communistische partij was mijn zuster Ratched, die me vertelde wat ik wel en niet kon doen, wat ik wel en niet mocht zeggen, waar ik wel en niet mocht staan, wie ik wel en niet was.’

Bij de Oscaruitreiking, in 1976, zegevierde zijn One Flew Over the Cuckoo’s Nest in alle grote categorieën: beste film, regie, acteur (Jack Nicholson), actrice (Louise Fletcher) en script, pas als tweede film in de geschiedenis, na Frank Capra’s It Happened One Night (1934).

In opstand tegen een gezag

Dat uitgerekend hij gevraagd werd voor de regie, dankte Forman aan zijn voor een Oscar genomineerde en in 1967 door het communistische regime ‘voor het leven’ verboden film Hori, má panenko! Een satirisch portret van het vrijwillig brandweerkorps in een volstrekt corrupt Tjechoslowaaks plaatsje, in Nederland uitgebracht onder de titel Het brandt m’n liefje. Net als One Flew Over the Cuckoo’s Nest, met dat patiëntenkorps, een wrange en humoristische film over de imperfecte mens in een onvrij systeem. Producenten Saul Zaentz en Michael Douglas, die via zijn vader Kirk de rechten bezat op de verfilming van de roman van Kesey, waren onder de indruk van Forman. Die grapte zelf graag dat ze hem vroegen omdat hij zo goedkoop was.

Formans vermogen om het frivole en ernstige samen te laten vallen, bleek ook uit zijn reeks biografische films. Van het spetterende en goeddeels verzonnen Amadeus uit 1984 (naar het toneelstuk van Peter Shaffer), dat acht Oscars won en componist Mozart voor hele generaties kleurde als lichtzinnig wonderkind, tot het gevoelige Man on the Moon uit 1999, waarvoor acteur Jim Carrey verbijsterend diep in de huid kroop van Andy Kaufman, de Amerikaanse komiek die het publiek liever ontregelde dan vermaakte. Ook Formans The People vs. Larry Flint (1996) betrof een portret van een non-conformist: pornograaf en Hustler-uitgever Larry Flynt, gespeeld door Woody Harrelson. Het waren, zo verklaarde Forman geregeld, zijn favoriete filmpersonages: mensen die in opstand kwamen tegen een gezag.

Godinnen, opziend naar één man

De jeugd van Miloš Forman, in 1932 geboren als Jan Tomás Forman te Cáslav, werd getekend door de Tweede Wereldoorlog. Hij verloor op 8-jarige leeftijd beide ouders, die omkwamen in een concentratiekamp nadat ze waren opgepakt door de Gestapo; vader Forman zat bij de ondergrondse. Nadien leefde Miloš een reizend bestaan: soms huizend bij ooms en tantes, soms ondergebracht op de kostschool. Die speciaal voor oorlogsweesjes opgerichte school te Praag stond zo goed bekend dat zowel de communistische als kapitalistische elite besloot daar hun kroost van onderwijs te voorzien. Zo deelde Forman de schoolbank met de latere president Václav Havel en cineasten Ivan Passer en Jerzy Skolimowski, voor hij van school werd verwijderd na een botsing met het gezag.

Zijn liefde voor het regievak ontsproot toen Forman zijn twaalf jaar oudere broer vergezelde, die als decorontwerper werkte voor een reizende operette. Daar, achter de schermen, raakte hij in vervoering van de kostuums, de make-up, de prachtig aangeklede actrices. Godinnen waren het, die opzagen naar één man: de regisseur. Na te zijn afgewezen voor de toneelacademie, kon Forman terecht bij de pas opgerichte Praagse filmschool. Als scenarist, niet als regisseur. Dat was dan ook de reden dat hij nooit leerde omgaan met acteurs, meende Forman. Al beschouwde hij dit als voordeel: acteurs moest je ook niet te veel aanwijzingen geven.

De filmmaker brak al vlug internationaal door met zijn deels geïmproviseerde films over Tjechoslowaakse jongeren en generatieconflicten, geïnspireerd door het Italiaanse neorealisme en de Franse nouvelle vague. Forman zette zich af van het gangbare filmgenre in eigen land: het propagandistische ‘socialistisch realisme’, de door de staat bepaalde verbeelding van een niet-bestaande werkelijkheid.

Commerciële boven ideologische druk

Toen in 1968 de Russische tanks Tsjechoslowakije binnenrolden en een einde maakten aan de Praagse lente, bevond Forman zich in Parijs om te praten over een Amerikaans filmproject. Hij werd terstond ontslagen door zijn vaste filmstudio te Praag, waar de communistische controle werd opgevoerd; zijn carrière móést nu wel overzees worden voortgezet. Het werken te Hollywood kon lastig zijn, ervoer Forman in de jaren negentig, toen zijn films maar geen hits meer wilden worden. Maar, zo benadrukte hij keer op keer: de commerciële druk was ver te verkiezen boven de ideologische druk die hij ervoer in zijn jeugd.

‘Er zijn twee redenen die maken dat ik hier sta’, sprak de filmmaker in 1976, bij het in ontvangst nemen van zijn Oscar voor beste regie voor One Flew Over the Cuckoo’s Nest. ‘De eerste is dat ik meer tijd doorbracht in psychiatrische inrichtingen dan de overige genomineerden, en de tweede reden is dat Amerika nog altijd een groot, mooi, gastvrij en open land is.’ Forman huwde driemaal en laat vier kinderen na.

Beknopte filmografie Miloš Forman

Loves of a Blonde / Lásky jedné plavovlásky (1964)
The Fireman’s Ball / Hori, má panenko (1967)
Taking Off (1971)
One Flew Over the Cuckoo’s Nest (1975)
Hair (1979)
Ragtime (1981)
Amadeus (1984)
Valmont (1989)
The People vs. Larry Flynt (1996)
Man on the Moon (1999)
Goya’s Ghosts (2006)