Met fabelachtig knip- en plakwerk reconstrueert Thomas Demand plekken waar historie is geschreven ★★★★★

Fotografie en de werkelijkheid hebben een spannende verhouding tot elkaar. Een foto bevriest een ogenblik, een fractie waarin dat wat zich voor de lens bevindt daadwerkelijk bestaat, de zichtbare handeling echt wordt uitgevoerd, de getoonde gezichtsuitdrukking zielenroerselen weerspiegelt. De racewagen scheurt langs de volle tribune. De voetballer passt de bal. De traan biggelt over de wang.

Vanwege de bedrieglijke echtheid – de realiteit die erin ligt besloten – zijn we geneigd de foto voor waar aan te nemen, we wíllen geloven dat hij een uitsnede is van de werkelijkheid. De momenten die plaatsvonden voordat de sluiter klikte en die erna leiden we af uit die honderdste seconde: je ziet het op de foto toch gebeuren? En zo geloven we dat de bolide voorbij het publiek scheurt – terwijl die ook stil kan staan. De wreef van de sporter gaat richting bal – maar scheert de voet er niet net overheen? Is de traan een uiting van verdriet, of uitgelokt door een rauw ui?

Onze kijk op foto’s wordt voor mede bepaald door verwachtingspatronen: we zien wat we willen zien. Met die verwachtingen en onze hunkering naar echtheid speelt de Duitse fotograaf Thomas Demand (58) een spitsvondig en zinsbegoochelend spel. Waarheid en leugen, of liever: werkelijkheid en fictie, versmelten in zijn werk tot een fascinerende, nieuwe realiteit.

Werken, recreëren, vereenzamen

Loop door Demands overzicht The Stutter of History in het Parijse museum Jeu de Paume, en je eerste gedachte is: op deze enorme panorama’s wordt werkelijkheid getoond. De steriele realiteit van een hotelkamer, een anonieme badkamer, de romp van een vliegtuig met de passagierstrap er tegenaan, de bloedeloze kantoorruimte met kopieerapparaten en printers, de verontrustend verwaarloosde, chaotische controlekamer van een kerncentrale.

Dat grote formaat van Demands foto’s weerspiegelt de traditie van de Düsseldorfer Schule, de stroming in de fotografie waaraan ook hij schatplichtig is. Foto’s in felle kleuren afgedrukt op reuzenprinters voor reclame op billboards. Zakelijk-neutrale foto’s van het moderne leven in een hightech maatschappij. Supermarkten, vliegvelden, musea, entertainmentindustrie, anonieme woon- en kantoorcomplexen: de wereld waarin de westerse mens leeft, werkt, recreëert en vereenzaamt.

Visuele misleiding

Zoals bij veel van de navolgers van de Düsseldorfer Schule tonen ook bij Demand de foto’s zelf zelden emoties, maar roepen ze die bij de toeschouwer wel op. Demands kille hotelkamer roept een gevoel op van verlatenheid, ontheemding, anonimiteit. Vervolgens bekijk je de foto van nabij, en ontdek je dat die hotelkamer niet bestaat: het is een fascinerende kopie van karton en papier, schaal 1:1, nagebouwd door de fotograaf (die zich tevens in architectuur heeft bekwaamd). Het blijkt, zo lees je vervolgens in het bijschrift, een 3D-kopie te zijn van de ruimte waar de Amerikaanse CIA-klokkenluider Edward Snowden in Moskou in een diplomatiek niemandsland heeft vastgezeten. En zo roept de foto ook mededogen op met zijn treurig lot.

Met zijn fabelachtige knip- en plakwerk reconstrueert Demand plekken waar historie is geschreven. De geruchtmakende zelfmoord in de hotelbadkamer van een omstreden politicus. Het pausbezoek aan Duitsland: de vliegtuigtrap als prelude. Het spreekgestoelte met een glas water voor een banner met de jaartallen 1389 -1989: referentie aan een toespraak van de Servische bruut Milosevic, de opmaat tot oorlog in Joegoslavië.

Het is een magische werkmethode, want élke plek weet Demand, onbelemmerd door afstand of tijd, te herscheppen. Hij doet dat uitermate secuur, maar tegelijk is zijn visuele misleiding voor iedereen zichtbaar: de vouwlijnen in het karton van een muur, de ruwe textuur van het papier van de vliegtuigtrap, het onbeslapen hotelbed, het oogt bij nadere beschouwing als een groot poppenhuis. Maar dat realiseer je je pas nadát Demand je heeft meegelokt naar die spookachtige, beladen plekken.

Oogstrelend is Demands werk, met uitgebalanceerde kleurvlakken en naar abstractie neigende patronen. Een papieren (schijn)wereld waar, naar Belcampo, de dingen de baas zijn. Wie vervolgens gelouterd en met kippenvel uit het Jeu de Paume naar buiten stapt voelt hoe goed Demand erin is geslaagd een hunkering naar menselijke warmte in je op te wekken.