Met de metro door een gloednieuw museum

Amsterdam is een museum rijker! Het bevindt zich grotendeels onder de grond, is onderverdeeld in zeven verschillende zalen, telt acht kunstwerken van tien kunstenaars, meet een lengte van zeven kilometer en is in een krappe twintig minuten tijd te bezichtigen.

Kunst op de Noord-Zuidlijn, van halte Noorderpark tot aan het Europaplein, alleen al wat het aantal bezoekers betreft zal het de publiekscijfers van het Rijksmuseum en Van Gogh Museum naar de kroon steken. Reken maar na: met een verwachte 40 duizend reizigers per dag, zit je al gauw op zo’n 14 miljoen bezoekers per jaar. Getallen waar zelfs het Louvre in Parijs en het Metropolitan Museum in New York hun vingers bij zullen aflikken.

En al die bezoekers lopen, stiefelen en rennen vanaf komend weekeinde langs de bakstenen ruïnes en vogeltekeningen in Noord naar de gekleurde muren en liefdesgrafiek in Zuid, via een parcours van verbeelde weersvoorspellingen, collages van tulpenblaadjes, archeologische voorwerpen in Bretons natuursteen en een ‘neonportret’ van Ramses Shaffy. Een permanente collectieopstelling van twee meter boven de grond tot acht meter eronder.

Goed gecalculeerd

Kunst in de openbare ruimte – zoals het altijd wat dor en droog klinkt –, Amsterdam heeft er een naam mee hoog te houden. Bewonder de gebeeldhouwde bruggen van Hildo Krop, bekijk de gewelfde gevels van Piet Kramer, bezoek de robuuste bouwwerken van H.P. Berlage, fiets door de tunnel onder het Centraal Station met de Oud-Hollandse blauwe tegelwand van Irma Boom of wandel over de ‘dierlijke’ bruggen in het Oostelijk Havengebied. Vormgeving, architectuur en kunst lopen in de stad op een organische manier door elkaar alsof het nooit anders is geweest.

Natuurlijk, de aanleg van de vermaledijde Noord-Zuidlijn had wat voeten in de aarde. Het kostte te veel, het duurde te lang, er dreigde wat in te storten, maar het aandeel kunst was daar redelijk van gevrijwaard. Per station werden een beperkt aantal kunstenaars uitgekozen, van wie er enkelen hun voorstel in een maquette mochten uitwerken, waarna er een werd uitgevoerd, en omdat het centraal station het Centraal Station is, daar twee. Begroot op 4,6 miljoen euro, vermeldde het uiteindelijke prijskaartje een bedrag van rond de vijf miljoen; verbazingwekkend goed gecalculeerd voor een overheidsproject.

Meer dan verfraaiing

Van meet af aan was duidelijk dat die kunstwerken een waarlijk en onvervreemdbaar onderdeel van de stationsarchitectuur zouden worden, en geen eenvoudige verfraaiing om de saaiheid van een betonnen metrohalte te maskeren, zoals bij de eerdere Bijlmerlijn. Mag een doorsnee museum, met haar inwisselbare witte muren, plaats bieden aan kunst die je naar willekeur kunt verplaatsen en herhangen, hier mag dat niet. De thema’s van de diverse haltes doen wellicht wat gekunsteld aan – het Centraal Station verbeeldt de ‘wereld’, het Rokin de ‘stad’, de Pijp de ‘wijk’, et cetera –, de uitwerking is allerminst vrijblijvend.

Zo is de striptekening van archeologische vondsten in halte Rokin, uitgevoerd in de aardse kleuren van natuursteen, gebaseerd op bodemonderzoek in de bedding van de Oude Amstel, het huidige Rokin. Het romantische rendez-vous tussen een knappe zuiderling en een even knappe noordelingse, onder het Europaplein, is ontleend aan de oude Griekse mythe van de (minder romantische) ontvoering van Europa door Zeus. Het drukke knooppunt onder CS toont een collage van honderdduizend gedroogde Hollandse tulpenblaadjes, Zuid-Sumatraanse voorstellingen en de grachtengordel, als symbool van Amsterdam als migratiestad.

Kunst op locatie, het heeft de luxe dat het voor iedereen te zien is, op het dwingende af, onvermijdelijk. Je stapt het metrostation in, alsof je een museum binnenwandelt waarvoor je geen kaartje hebt gekocht. Elke passant – op weg naar kantoor, congres, huis of geliefde – wordt als vanzelf, voor een paar minuten of langer, een tentoonstellingsbezoeker, als een alledaagse routine. Precies wat je graag zou willen dat in elk museum gebeurt.

Noord

Harmen Liemburg: Flyways Fragmented

Op station Noord kun je niet om het kunstwerk heen: je loopt erop. Grafisch vormgever Harmen Liemburg (1966) maakte een tekening die op het perron duizenden vierkante meters beslaat. Op de tekening zijn vooral vogels te zien die doen wat vogels doen: bijvoorbeeld vliegen, paren, broeden en trekken. De kunstenaar koos hen als hoofdrolspelers vanwege de vele weidevogels in Waterland. En omdat dit station een in- en uitvliegbasis wordt voor reizigers richting bijvoorbeeld Volendam en Purmerend.

Liemburg versimpelde alle vormen tot lijntekeningen, maar de soorten blijven herkenbaar en hun gedrag klopt. Hij laat bijvoorbeeld twee futen baltsen en verderop paren zwaluwen vliegend, net als in het echt. Delen van de tekening lezen als een stripverhaal. Een gans eindigt in de pan, elders komt een zwaluwkuikentje uit het ei. Metro net gemist? Gebruik die zes minuten om de wc-eend of het badeendje te vinden.

Noorderpark

Margit Lukács en Persijn Broersen: De Poorten van Noord

De twee Noordelijke haltes van de metrolijn zijn bovengronds. Waar de reiziger de metrotunnel induikt (of in tegengestelde richting boven komt) plaatsten Margit Lukács (1973) en Persijn Broersen (1974) De Poorten van Noord. Zeven poorten die aan de zuidkant afbrokkelen en aan de noordkant in aanbouw zijn.

De kunstenaars wilden met deze reeks poorten (de hoogste is 6 meter) laten zien dat iets nieuws bouwen ook altijd iets afbreken betekent. Ze kozen voor baksteen vanwege het metselwerk in de woonwijken aan weerszijden van het station, de Vogelbuurt en Van der Pekbuurt. Lukács en Broersen vinden de decoratieve metselaars van begin vorige eeuw kunstenaars. Ze voegden ook hints toe naar ‘bouwen’ op de computer, in bijvoorbeeld het computerspelletje Tetris. Gamers zullen de betonnen polygonen (kristalachtige vormen) herkennen als virtuele bouwblokken uit spellen als Minecraft.

Centraal Station

Jennifer Tee: Tulpen Palepai

Uit honderdduizend tulpenblaadjes bouwde Jennifer Tee (1973) de voorstelling van haar tweeluik Tulpen Palepai op. Een ‘palepai’ is een scheepjesdoek, een historisch wandkleed uit Sumatra met een ceremoniële functie. Tee (haar Chinese vader groeide op in Indonesië) liet zich inspireren door de doeken, die vaak een symmetrische voorstelling laten zien van een boot die mensen en dieren vervoert.

Zo verwijst het kunstwerk naar reizen en handel. In de compositie van tulpenblaadjes zijn ook de grachtengordel en een metrowagon te herkennen. De collage van echte tulpenblaadjes – die zouden vergaan – hing begin vorig jaar in het Rijksmuseum. Daar is een haarscherpe scan van gemaakt, op de print in het station zijn de afzonderlijke blaadjes na te tellen. Er zitten tulpen bij met de prachtigste namen als Divine en Deep Purple Rock. Voor de kenner: ook de Rembrandt Mabel en de Rembrandt Helmer zijn van de partij.

Centraal Station

David Claerbout: The Weather Engine

De Belgische kunstenaar David Claerbout (1969) maakte een groot bewegend video-panorama van een Hollands landschap. Een vaart, een jaagpad, een dijkje, gras en bomen. Er loopt een mannetje langs het water, gemodelleerd naar de kunstenaar. Dit virtuele kunstwerk van 27 meter breed reageert op de echte wereld: het weer in dit kunstmatige landschap is de weersverwachting van morgen. Het is een kunstwerk plus weerbericht.

En meer: dit mannetje reageert op zijn omgeving. Hij knipt soms de grassprieten zet een tentje op of probeert met een emmer te voorkomen dat het kanaal overstroomt. ‘Met voldoende geduld lukt alles’, volgens de kunstenaar. De video volgt het ritme van de dag; ook daar is het donker als het buiten donker is. De studio van David Claerbout, die drie jaar zoet was met de digitale opbouw van dit landschap, heeft ervoor gezorgd dat ook de feestdagen in deze parallelle wereld worden gevierd. Maar dan op een subtiele, soms absurdistische manier én een dag eerder.

Rokin

Daniel Dewar en Grégory Gicquel: The crocodile, the melodica, the pike fish, the high heel pump...

Bij het graven van het metrostation Rokin werden 700 duizend voorwerpen gevonden: munten, kammen, pijpen, sleutels en botten bijvoorbeeld. Soms eeuwenoud, soms van recenter datum, zoals een klassieke Nokia-telefoon. 10 duizend van die vondsten zijn in het station in vitrines bij de roltrappen te zien.

Het Brits-Franse kunstenaarsduo Daniel Dewar (1976) en Grégory Gicquel (1975) liet zich door die vondsten inspireren. Want wat gebeurt er als je iets alledaags als een zakkammetje plechtig uitgelicht in een vitrine legt? Dan wordt het vanzelf bijzonder. Hetzelfde gebeurt als je simpele figuren sterk uitvergroot, een strategie die de kunstenaars vaker toepassen.

Dewar en Gicquel maakten van eenvoudige voorwerpen en dieren (zoals een naaimachine, een paraplu, een poes en een hond) grote mozaïeken van Frans natuursteen. Een van de figuren is een krokodil, ietsje minder alledaags. Die houdt verband met de archeologie; een van de meest raadselachtige vondsten bij het graven was een deel van een krokodillenkaak.

Vijzelgracht

Marjan Laaper: Ramses Shaffy – Levenslijnen

Zeven jaar geleden ontstond een lobby om het aanstaande station onder de Vijzelgracht te herdopen tot Station Ramses Shaffy. De chansonnier en acteur woonde bijna 25 jaar vlakbij in de Derde Weteringdwarsstraat. Die petitie strandde, de Noord-Zuidlijn moet zich houden aan geografische stationsaanduidingen. De initiatiefnemers Nigaio Wijnen en Rob Jansma kwamen met een alternatief plan waar de gemeente mee instemde: het kunstwerk op dit station zou met Shaffy te maken hebben. Ze organiseerden een wedstrijd waarop professionele kunstenaars konden inschrijven en uit de inzendingen koos een jury (met daarin Liesbeth List) het ontwerp van Marjan Laaper (1971).

Haar ontwerp bestaat uit 28 ‘levenslijnen’ van ledlicht die samen het gezicht van Shaffy schetsen. Elke gekleurde lijn vertegenwoordigt iemand die belangrijk is geweest in Shaffy’s leven (bijvoorbeeld Liesbeth List, Joop Admiraal en Louis van Dijk) en wordt onderbroken door stippen, als de stations van een metrolijn. Het bewegende kunstwerk is te zien boven de roltrappen.

Het devies is hier dus ‘Kijk omhoog!’, zoals Shaffy zong. Dat durven alleen degenen zonder dieptevrees; deze roltrappen zijn met hun 47 meter de ‘langste van de Benelux’.

De Pijp

Amalia Pica: Sipping Colors

Het ziet eruit als een veelkleurige lekkage op de lange wand in metrostation De Pijp. En dat is de bedoeling. Amalia Pica (1978) bedacht een ondergronds feest. De kleuren van de schildering die op de lange wand (bijna 200 meter) is geprint, verwijzen naar feestvlaggetjes. Het idee is dat het feest van bovengronds naar beneden doorsijpelt, zoals de kleuren. Bij de entrees van het station zijn vlaggenslingers te zien, zodat reizigers de link kunnen leggen tussen boven en beneden.

Die vlekken in roze, groen, blauw, oranje, rood en geel zijn volgens Pica ook te begrijpen als de kleuren van de wijk, bijvoorbeeld de levendigheid van de Albert Cuypmarkt. De kunstenaar, geboren in Argentinië, heeft zelf in deze wijk gewoond. Pica hoopt dat mensen zich door het kunstwerk ‘nét iets lichter en gelukkiger voelen’ als ze langs de wand lopen.

Europaplein

Gerald van der Kaap: I want a permanent wave

Die vluchtige ontmoeting op het perron, is die het begin van een romance? Gerald van der Kaap (1959) wil het ons doen geloven. Grote zwart-witfoto’s van twee knappe reizigers, een man en een vrouw, zijn te vinden aan weerszijden van de metrosporen van station Europaplein. Van der Kaap liet zich door de film noir inspireren, hij noemt zijn beeldverhaal een ‘non-plotfilm’.

Aan weerszijden van de foto’s staat de tekst: I WANT A PERMANENT WAVE. Een zinnetje dat Van der Kaap in een oude taalgids tegenkwam (voor wie bij een Engelse kapper een permanentje wil bestellen) en dat hij opvat als ‘het verlangen naar permanente beweging’.

De kunstenaar voegde ook verwijzingen toe naar een mythologisch koppel, de Griekse oppergod Zeus en de Fenicische prinses Europa. Dat was bepaald geen perronromance: Zeus veranderde zichzelf in een mooie witte stier om Europa’s aandacht te krijgen. Toen zij op hem zat, zwom hij er pardoes met haar vandoor. Zo’n vermom-en-ontvoer-techniek is voor ons stervelingen niet weggelegd. Dan maar ordinair flirten op het perron. Versiertip: vraag die knapperd om te helpen zoeken naar het Griekse twee-euromuntje dat Van der Kaap verstopte.

Zuid

Op Station Zuid, eindpunt van de Noord-Zuidlijn, is geen kunstwerk gekomen. Hier hoefden geen nieuwe perrons te worden aangelegd, de Noord-Zuidlijn stopt op de perrons van metrolijnen 50 en 51. Station Zuid wordt de komende tien jaar ingrijpend verbouwd als onderdeel van infrastructuurproject Zuidasdok. De Ringweg A10 zal hier door een ondergrondse tunnel gaan en de trein- en metrosporen zullen worden uitgebreid. Verwachte oplevering: 2028.

David Claerbout: ‘Wat we voor bijzondere dagen hebben geprogrammeerd, verklap ik liever niet.’

David Claerbout maakte The Weather Engine, een video-panorama dat het weer voorspelt, te zien op Noord-Zuidstation Centraal. Hoe doe je dat, een kunstwerk maken dat altijd maar verandert?

The Weather Project is een film zonder einde, die elke dag anders is. De computeranimatie boven de perrons laat een Hollands landschap zien waarin een eenzame figuur verblijft. Het scherm vormt een virtueel raam naar de volgende dag: de weersomstandigheden in het landschap worden live aangepast aan de weersverwachting. En er gaat van alles gebeuren, met het mannetje en zijn omgeving. Daar wil de maker niet te veel over verklappen.

Hoe kwam u op het idee voor The Weather Engine?

‘Het eerste sprankje van het idee was er onmiddellijk. Ik dacht aan de mensen in de metro die een hele tijd onderaards doorbrengen. Zo kwam ik op die visuele aankondiging van het weer. Dat je zonder op je smartphone te hoeven kijken een hint krijgt van hoe je je de volgende dag kunt aankleden. En ik wilde een figuur toevoegen, als detail in dat landschap, zo zag ik het voor me. Maar het was een wedstrijd, hè? Er waren nog twee andere kandidaten voor deze locatie (kunstenaars Angela Bulloch en Sarah Morris, red.) Ik had niet verwacht dat mijn idee zou winnen, daar was ik heel blij mee.’

Stond het panoramische formaat van het scherm van tevoren vast?

‘Nee, de verhouding die ik in gedachten had was traditioneler, als een vroege Mondriaan. Later bleek dat het scherm heel breed kon zijn, maar niet zo hoog.’

Het werd 27 meter breed. En hoe hoog?

‘Zo’n 3 meter, heel langgerekt. De enige echte ontgoocheling was dat zo’n ledscherm een beperkt kleurenpalet heeft, het ziet er anders uit dan op een computerscherm in de studio. Maar ja, dat hadden we kunnen weten.’

U heeft Amsterdammers om ideeën gevraagd voor wat er in de video zou kunnen gebeuren, leverde dat iets op?

‘Dat was eigenlijk pseudo-democratisch, je kunt niet zomaar elk idee implementeren. Mensen wezen op bijzondere dagen, zoals de vijfjaarlijkse Sail Amsterdam. Wat we voor die dagen hebben geprogrammeerd, verklap ik liever niet. Het zijn een soort paaseitjes die we hebben verstopt. Een enkele voorbijganger zal iets opmerken. Dat is voor ons het spannende. Weet je wat zo spijtig is? Het is alleen maar goed weer geweest sinds de technische oplevering van het werk. Ik heb nog niet kunnen laten zien hoe mooi grijs en mistig het kan zijn. Ik verheug me ook op de eerste sneeuw.’

Komt u dan kijken?

‘Wij kijken op afstand mee. De vegetatie is inmiddels iets droger, dat hebben we in realtime aangepast.’

Werken jullie eraan verder in de studio?

‘Ja, zoiets dat in realtime bestaat, dat leeft als een organisme, kun je niet helemaal voorprogrammeren. Het is een werk in uitvoering. De figuur is als een soort Frankenstein tot leven gekomen met haken en ogen, we proberen hem nog te verfijnen. Dat betekent dat ik als het ware met dit werk gehuwd ben. Voor mij begint de pret nu mensen het kunstwerk gaan ontdekken. Er zit wel humor in: je zult de komende maand moeten denken aan de film Week-end van Jean-Luc Godard. Er gaan vaak dingen mis bij de figuur. Meer zal ik daar niet over vertellen.’

Heeft het mannetje een naam?

‘Nee, we houden hem zo abstract mogelijk.’

Krijgt hij nog visite?

‘Ja. Hij krijgt visite van zijn tweelingbroer. Ik kan natuurlijk niet verklappen wanneer dat is.’