Met dank aan kunstmatige intelligentie is De Nachtwacht na driehonderd jaar weer compleet: zó had Rembrandt het bedoeld

Rembrandts De Nachtwacht is weer compleet. Vier stroken van het doek werden bijna driehonderd jaar geleden afgesneden en zijn nooit meer teruggevonden. Nu zijn de verloren delen gereconstrueerd aan de hand van een kopie uit de 17de eeuw, en weer toegevoegd aan het schuttersstuk.

Jan Brughman is terug. De mogelijkerwijs minst bekende figuur op De Nachtwacht (1642) heeft zich na 300 jaar weer bij zijn stadsgenoten gevoegd. Brughman was een van de figuranten die begin 18de eeuw van het schilderij werd afgesneden, maar is nu weer te zien aan de linkerzijde van Rembrandts beroemde schuttersstuk – zij het op een reconstructie die is bevestigd aan het origineel. Deze reconstructie, die deel uitmaakt van het onderzoeksproject Operatie Nachtwacht, zal de komende tijd voor publiek te zien zijn in de eregalerij van het Rijksmuseum.

De nieuwe delen – in feite vier langwerpige canvassen bevestigd op stukken metaal die aan alle zijden van het doek hangen – hebben grote invloed op de compositie van het schilderij van 363 bij 438 centimeter. De drie figuren aan de linkerkant, twee mannen en een op de balustrade leunend kind, zijn weer verschenen. De piekenier en de trommelaar rechts kregen respectievelijk hun hand en schouder terug.

Verder is de brugreling nu een stukje langer waardoor hij als geheel omvangrijker en dieper oogt. Ook hebben de schaduw van de partizaan onderin en het vaandel aan de bovenkant de ruimte gekregen die Rembrandt hun oorspronkelijk had toebedeeld. De twee prominentste schutters, kapitein Frans Banninck Cocq en luitenant Willem van Ruytenburch, tenslotte, staan niet langer centraal in het doek, maar rechts van het midden.

Dynamisch effect

Deze veranderingen hebben een groot effect op de ervaring van het doek: dat oogt opeens een stuk dynamischer. Voor het eerst heb je het gevoel dat de schutters werkelijk op het punt staan op je af te komen marcheren. Sommigen zijn trouwens al aan het bewegen: het gehelmde jongetje links, valt nu pas op, loopt niet door de troepen heen, maar erop vooruit – geef hem een paar seconden en hij is ons, de kijkers, voorbij.

Het tafereel oogt ook een stuk ruimtelijker. Door de extra speling lijken de schutters in een bestaande setting te staan. Vergeleken met deze nieuwe Nachtwacht voelt de oude krapjes, als een te heet gewassen trui.

De zijkanten van de oorspronkelijke Nachtwacht werden verwijderd toen het schilderij in 1715 om veiligheidsredenen werd verplaatst van de Kloveniersdoelen (nu het Doelen-hotel), naar de Kleine Krijgsraadkamer van het Stadhuis van Amsterdam, het huidige Paleis op de Dam. Het werk was te groot voor de beoogde ruimte (tussen twee deuren), waarna men, in de woorden van directeur Taco Dibbits, ‘de schaar erin zette’. Waarom men ook aan de onder- en bovenzijde een reep van het schuttersstuk wegsneed, is Dibbits een raadsel: ‘Zeker niet vanwege de hoogte. Die zaal was hoog genoeg.’

Spoorloos

Wat de reden ook was, de verwijderde delen zijn sindsdien spoorloos. Dat kans dat ze nog bestaan is klein, maar niet ondenkbaar, meent Pieter Roelofs, Hoofd Schilder- en Beeldhouwkunst van het Rijksmuseum. Drie kandidaten zouden ermee van doen kunnen hebben, onder wie Jan van Dijk, de toenmalige stadsrestaurator, en de enige die indertijd melding maakte van de coupure. Van Dijk was zelf ook schilder, en er bestaat een (minieme) kans dat hij de repen recyclede voor zijn eigen werk. Zijn oeuvre is tot op heden niet doorgelicht. Pieter Roelofs: ‘Dat is eigenlijk wel een goed idee.’

De reconstructie kwam tot stand met behulp van kunstmatige intelligentie, ontwikkeld door Robert Erdmann, senior scientist bij het museum. Aan de basis stond een kopie-op-schaal, gemaakt door Gerrit Lundens tussen 1642 en 1655 (dus: voor de snijbeurt). Eerst liet Erdmann een zichzelf scholend computerprogramma de verhoudingen van Lundens kopie exact gelijktrekken aan het origineel. Vervolgens droeg hij het programma op zich de stijl en het palet eigen te maken van De Nachtwacht, inclusief craquelé.

Een dag had de computer daarvoor nodig. Toen had Erdmann, zoals hij het zelf zegt, een Lundens in de stijl van een Rembrandt. Van een afstandje is het onderscheid tussen de toegevoegde en de oorspronkelijke delen amper waarneembaar. Van dichtbij springen verschillen in kleurtoon en verfopbreng in het oog – welkome verschillen, aldus Pieter Roelofs: ‘We willen ons publiek een helder beeld geven van wat echt is en wat niet. Daarom hebben we de reconstructie ook iets naar voren laten komen.’

Het belang van de reconstructie is tweeledig, meent Roelofs. Enerzijds stelt de toevoeging het publiek in staat het schilderij te zien zoals het Rembrandt indertijd voor ogen stond. Anderzijds wordt het specialistenteam van Operatie Nachtwacht geholpen toekomstige stappen rondom de conservering en restauratie van het schuttersstuk te overwegen. Wat vaststaat: men zal het schilderij niet permanent terugbrengen in een quasi-originele staat die het heeft gekregen door de toevoeging.

Pieter Roelofs: ‘Een van de kernwaarden van het Rijksmuseum is authenticiteit. De tand des tijds mag hier zichtbaar zijn. De kleur in de mouw van Het Joodse bruidje is immers ook verdwenen. Zulke verliezen moeten we nemen.’ Een minimale toevoeging aan De Nachtwacht sluit Roelofs echter niet uit: ‘Je zou dan kunnen denken aan een dunne strook aan de onderkant van het doek. Daardoor komen de voet van Frans Banninck Cocq en de schaduw van de partizaan (lans) vrij en ziet de kijker beter dat de figuren gaan lopen. Er komt ook meer lucht in het schilderij. Het werkt gewoon beter.’