Met Adelheid Roosen op WijkSafari door Mexico-Stad

De heilige Maagd van Guadeloupe heeft al van alles zien passeren in Tepito, maar ze komt weleens voor verrassingen te staan. Tv-ploegen bijvoorbeeld ziet de beschermheilige alleen als er stront aan de knikker is. Maar nu staan de camera's opgesteld in een marktstalletje waar gewoonlijk babykleren worden verkocht. Mannen met stropdassen verschijnen tussen kramen met elektronica, textiel, sportschoenen, horloges, illegale dvd's en alles wat China verder voortbrengt aan piraterijproducten. Geen dagelijkse gasten hier.

Ook aanwezig: een blanke vrouw met felrode lipstick en cowboylaarzen, begeleid door een lookalike van Che Guevara. In de laatste herkennen wijkbewoners Daniel Giménez Cacho, acteur, regisseur en Bekende Mexicaan.

Het is een bijzondere dag, bevestigt Cacho. Het nieuwste theaterproject van Mexico-Stad staat op het punt te beginnen. Hier, in Tepito. Na een geslaagde Mexicaanse pilot in 2014 krijgt de eerder in Amsterdam en Utrecht opgevoerde WijkSafari verder gestalte. Applaus graag voor Adelheid Roosen.

De theatermaakster heeft plaatsgenomen tussen de subsecretario van de staat Mexico, de Nederlandse ambassadeur en de 'koningin van Tepito', Lourdes Ruíz Baltazar. De staatssecretaris spreekt over de schoonheid, de solidariteit en de kracht van de wijkbewoners in het gestigmatiseerde Tepito. Lourdes verwoordt het bondiger: 'In Tepito wonen ook gewone mensen.'

Illegale handel

Tepito - zeg de naam tegen een taxichauffeur in een van Mexico City's betere buurten en je krijgt een glazige blik retour. Tepito is een no-go-area. Statistieken zouden het kunnen bewijzen, maar die zijn er niet, althans geen betrouwbare. Niemand weet hoeveel inwoners de wijk telt. 60 duizend schat de één, het dubbele meent een ander. Het ligt eraan of je de illegalen meetelt, zegt een derde, en die zijn hier legio.

Roofovervallen zijn hier net zo'n natuurverschijnsel als illegale handel. Het geüniformeerd gezag vervult in Tepito doorgaans een figurantenrol. Per week worden één à twee moorden gepleegd, schatten bewoners. Deze week nog: een belangrijke leider van een groep handelaren werd doodgeschoten voor zijn huis. Had hij zich maar niet met andermans zaken moeten bemoeien, menen ze in Tepito, want Tepito is een barrio bravo. 'Bravo' - het betekent zowel dapper als ruig.

Het hoofdkwartier van Safari en Tepito heeft betere tijden gekend. De bonte verzameling foto's, schilderijen, oorkonden, de stapels plastic stoelen en de voetbalbekers verraden dat het hier wel degelijk een bruisend buurtcentrum betreft. Op de patio heft een bevlogen evangelist elektronisch versterkt een psalm aan. Binnen leidt Adelheid Roosen de eerste productievergadering van de dag. Zijn alle assistenten goed geïnstrueerd? Weten ze hoe belangrijk het tijdschema van de voorstellingen is?

Addelgit noemen de Tepiteños haar, en wie die naam niet kan onthouden zegt la Holandesa of la maestra. Na zes weken repeteren is Roosen een bekende verschijning, al was het maar omdat ze dagelijks met haar gevolg van Mexicaanse medewerkers in straf tempo over straat marcheert, laverend tussen marktkramen, springend over straatvuil, hier een groet, daar een omhelzing - van het ene repetitieadres naar het andere.

Vreemdelingen

De eerste WijkSafari oogstte vier jaar geleden veel lof in Amsterdam, in el barrio musulmán Slotermeer, zoals een Mexicaanse krant beschrijft. In 2013 volgden de wijken Ondiep, Zuilen en Overvecht in Utrecht. Maar is de succesformule zonder meer verplaatsbaar naar het buitenland, waar - in het geval van Tepito - de omstandigheden op zijn zachtst gezegd een paar graden heftiger zijn? Waar mañana eerder een voornemen is dan een tijdsbepaling?

'Het gekke is', zegt Roosen, 'dat we hier in wezen dezelfde praktische problemen tegenkomen als in Nederland. Vervoer van het publiek, gesprekken met omwonenden, de winkels, de politie, de handelaren en alles en iedereen. We proberen de Safari zo veel mogelijk te integreren in het dagelijks leven. Als een deelneemster in Slotermeer een kind van school moest halen, bouwde ik een bezoekje aan de school in op de route tussen twee scènes.'

Ook met de vader van deelnemer Martín zijn afspraken gemaakt. De man rookt een sigaret voor een grote muurschildering van Jezus en de Maagd van Guadeloupe. Achter Verlosser en heilige zijn devoot knielende mannen afgebeeld in kostuum met stropdas. Leden van Tepito's maffia, allemaal dood. Martíns vader - wit overhemd, glimmende schoenen - begroet Adelheid en haar assistenten met een warme Mexicaanse omhelzing. Hij zal zich verder afzijdig houden. Zijn business, handel in drugs, is wat minder geschikt om met vreemdelingen te delen.

Intimiteit

Martín deelt een huisje met zijn zus, zijn neefje, zijn vader en met het kleurige pandemonium van ingelijste heiligen dat in geen enkel woninkje ontbreekt. Het ex- bendelid is veroordeeld tot een rolstoel sinds zijn onderlichaam door een schietpartij verlamd raakte. Het publiek, tien man sterk, wordt ontvangen in een slaapkamer van vier bij vier, waar Martín en actrice Mónica op bed hun scène opvoeren.

De intimiteit van het kleine slaapvertrek voelt in het begin ongemakkelijk voor de toeschouwer, die plaatsneemt op krukjes langs de muur; een gevoel dat snel verdwijnt als de scène begint. Het is juist deze intimiteit die Roosen zoekt. 'Kun je iets meer respons geven, Mónica, tijdens die monoloog van Martín? Kunnen jullie wat meer naar voren op het bed? Heel mooi.' De twee vonden elkaar in de onderwerpen abortus, het verlangen naar liefde en geborgenheid, en de droom een normaal gezinnetje te stichten -wat voor een half verlamde man en een lesbische vrouw in Mexico niet direct binnen bereik ligt. Ze mijmeren teder over wat het leven zou kunnen bieden. 'We zijn rotsen aan de buitenkant, maar van binnen zijn we één en al schittering', besluit Martín de dialoog.

Ruw theatermateriaal is ruim voorhanden in Tepito. Afwezige ouders, grof geweld, alcohol, drugs, het harde oordeel van de buitenwereld, maar ook liefde en saamhorigheid komen geregeld terug in de scènes. 'In het begin vond ik het moeilijk om persoonlijke ervaringen te delen', zegt buurtkoningin Lourdes. 'Ik ben dat niet gewend. Maar doordat de acteur twee weken bij je inwoont, kom je vanzelf tot elkaar.' Ze wil graag háár Tepito laten zien aan de buitenwacht. 'Veel mensen zijn bang voor ons. Maar wij hebben precies dezelfde gevoelens als zij.'

Onzichtbare scheidslijnen worden blootgelegd. Acteur Raúl, gekoppeld aan bewoonster Mayra, een felle mensenrechtenactiviste: 'Mijn ouders werken in het leger, de natuurlijke vijand van Mayra. Ik durfde dat eerst niet te vertellen, ik was bang dat ze me de deur uit zou schoppen.' De confrontatie werd uiteindelijk deel van de scène.

De vertaler heeft weinig te doen tijdens de repetities. 'Het mooie is dat de taal van het theater ook blijkt te werken in een andere cultuur', zegt Roosen. 'Ik zíe gewoon op welk punt ze zijn in hun scène. De theaterformule, het beeld, wordt helderder als de inhoud, de gesproken taal, even wegvalt.'

Op andere momenten geeft het korte oponthoud van de vertaling haar de tijd om gedachten en ideeën te formuleren die ze met aanhoudende stormkracht uitstort over de Mexicaanse crew van acteurs, regisseurs en stagiairs van de toneelschool in Mexico-Stad. Hoe formuleerde je dit gisteren ook weer, Raúl? Deze scène moet korter, Mayra. Als we daar nu eens een waslijntje ophangen, jongens. 'Sweety, can you do me a favour?!'

Collectieve identiteit

Het World Cities Culture Rapport van 2014 beschrijft de WijkSafari als een van de twintig geslaagde cultuurprojecten in wereldsteden: innovatieve kunstmanifestaties in economisch zwakke en cultureel gemêleerde wijken, met dans, fotografie, poëzie, klassieke muziek of muurschilderingen. Elk project wil de collectieve identiteit versterken en het culturele isolement van de buurt doorbreken. Wordt de WijkSafari Nederlands nieuwe culturele exportproduct? Later dit jaar strijkt de Safarikaravaan neer in Ciudad Juárez, een Noord-Mexicaanse stad waar het angstaanjagende aantal moorden tot genoegen van de autoriteiten de laatste jaren afnam van honderden tot 'slechts' tientallen per week.

Regiseusse Perla de la Rosa loopt mee in Tepito om de formule onder de knie te krijgen. 'Deze theatervorm werkt goed bij een gemengde en gemarginaliseerde bevolking. In Ciudad Juárez zijn dat migranten en indianen. Het is een prachtige manier om deze groepen met respect naar zichzelf te laten kijken. Voor de beter gesitueerde toeschouwers gaat er een onzichtbare wereld open. Je geeft ze even toegang tot een plek waarop een taboe rust.'

Weefsel van mensen

Adelheid|Female Economy en Zina, Roosens theatertoko's, hebben inmiddels Safariverzoeken liggen uit Cyprus, Madrid, Zuid-Afrika en Brussel. 'In Cyprus zal de Grieks-Turkse scheiding van het eiland opduiken als onderwerp', zegt regieassistente Lauren Rissik. 'In Brussel ligt de wens om de Vlaams-Waalse grens over te steken; met de adoptieformule kunnen verschillende thema's worden opgepakt. Van fundamenteel belang is dat het project wordt geleid door een plaatselijke regisseur die het project ademt!'

Het Mexicaanse antwoord op Adelheid Roosen is Daniel Giménez Cacho. De sociaal bewogen regisseur hoorde van de WijkSafari op de Nederlandse ambassade. 'Dit was de formule waarnaar ik zocht. Tepito is een weefsel van mensen die samen de Mexicaanse identiteit vormen. Ze hebben een eigen cultuur waarop ze trots zijn en willen dit graag aan de wereld laten zien.' In 2014 maakte Giménez Cacho een tv-serie in Tepito. Behalve de schaduwzijden kwamen kwaliteiten als saamhorigheid en solidariteit aan bod. Het leverde hem goodwill op van bewoners.

Maar toch, die Mexicaanse factor. Tijdens de eerste try-out met publiek klinkt het 'Schedule! Schedule! Schedule!' voortdurend door Tepito's straten. Als een van de acht groepjes toeschouwers vertraging oploopt, heeft dat consequenties voor het tijdschema dat Rissik met militaire precisie heeft opgesteld om alle groepen bijeen te brengen voor de grande finale. 'Er is een verschil in dna', stelt Roosen terloops vast als ze vrolijk meemarcheert met een groepje publiek naar een volgend speeladres. 'De planning verandert dagelijks. Alle problemen worden uiteindelijk opgelost, maar er wordt pas ingegrepen als ze zich voordoen.'

Motormannen

Nederlandse regelzucht legt het soms af tegen het Mexicaanse pragmatisme van de ervaren Giménez Cacho. Wanneer het einde van de eerste try-out nadert, schallen de eerste tonen van Johann Strauss' An der schönen blauen Donau over een inmiddels donker plein waar het publiek is verzameld. Tot verrassing van de toeschouwers dendert een groep motormannen het plein op - geen jongens om in het donker tegen te komen. 'Je hebt hier heel wat jaren cel bij elkaar', zegt Giménez Cacho. Voor het stomverbaasde en even later dolenthousiaste publiek voeren de mannen een zwierig motorballet op onder leiding van een professionele choreograaf.

Een andere Mexicaanse factor gooit even roet in het eten. Tijdens de tweede try-out wordt een groepje motormannen van de Safari klemgereden door zeventig politieagenten met getrokken geweren. Vijf motoren worden in beslag genomen, de eigenaren gearresteerd. 'Heftig', zegt Roosen. 'Dat lossen we op in de geest van Tepito', zegt Giménez Cacho, die 's anderendaags op de koffie gaat bij een hoge regeringsfunctionaris. De recente moord, een overijverige politiecommissaris en het ontbreken van motorpapieren liggen ten grondslag aan de plotseling zo strikte toepassing van de wet. De hoge pief is enthousiast over de WijkSafari en belooft de plooien glad te strijken. Giménez Cacho: 'Binnenkort komt hij zelf naar Tepito. Als toeschouwer.'

^{In de Amsterdamse Bijlmer wordt gerepeteerd voor een nieuwe WijkSafari. Het publiek wordt door Roosens 'Bijlmerboys-gang' op scooters meegenomen naar de deelnemers thuis. 9/5 t/m 26/6. Dinsdag t/m vrijdag, 13-17 uur. bijlmerparktheater.nl zinaplatform.nl}