Melanie Challenger keert ons perspectief op dieren moedig om, ook bij haarzelf ★★★★☆

‘De wereld wordt nu beheerst door een dier dat niet denkt dat het een dier is’, stelt Melanie Challenger in Het dier in ons, waarin ze lezers uitdaagt na te denken over ons zelfbeeld. We zien onszelf graag als beschaafde wezens en verbazen ons over het irrationele gedrag van anderen. We overheersen als soort de planeet, maar maken ons tegelijk zorgen over de uitputting van de aarde.

Veel mensen blijken op zoek naar antwoorden op vragen over wie wij zijn. Met enige regelmaat verschijnen boeken over het wezen van de mens, zeker na het succes van Yuval Noah Harari’s Sapiens – Een kleine geschiedenis van de mensheid (2014). Uit deze stroom van publicaties spreekt een behoefte aan synthese, of aan toegankelijke boeken die een stand van zaken geven van het recente wetenschappelijke onderzoek.

Melanie Challenger is een Britse schrijver en dichter en publiceerde over diverse onderwerpen, van oorlogsslachtoffers tot biodiversiteit. In Het dier in ons zegt ze regelmatig te hebben getwijfeld of ze als niet-filosoof over wijsgerige vragen zou moeten schrijven. Ze deed het toch en betreedt moedig nieuwe paden. Challenger neemt de lezer mee in haar verwondering en daagt ons uit vragen te stellen, ook als het ongemakkelijk wordt.

Omkering van perspectief

De ondertitel Een nieuwe geschiedenis van de mens is veel te ambitieus en doet geen recht aan de bedoelingen van de schrijver. Wat het boek interessant maakt, is vooral de omkering van perspectief. Analyses van de mens concentreren zich vaak op dat wat ons onderscheidt van andere dieren. Zoals onze taal en cultuur en ons bewustzijn, of het vermogen om te reflecteren op onze positie in de wereld. Van het christelijke idee van verlossing tot het humanistische ideaal van verheffing: volgens Challenger zoeken we constant naar redenen om onszelf apart te zetten van de rest van de natuur.

De universele rechten van de mensen zijn mooi, en streven naar behoud van de natuurlijke diversiteit is dat evengoed, maar ook dit soort progressieve idealen is volgens Challenger gebaseerd op een beeld van de mens als een wezen dat losstaat van de rest. We lijken de wereld te hebben ingericht vanuit de intuïtie van een dier dat toch vooral belang heeft bij zijn eigen soort.

De oplossing is, meent Challenger, niet om andere dieren of de natuur dezelfde ‘rechten’ toe te kennen als mensen, zoals in de dierenrechten- en de klimaatbeweging wordt bepleit. Dat is ‘alsof we een moker gebruiken wanneer een hamer te lomp zou zijn geweest’. Het zou de misvatting slechts versterken en gaat voorbij aan het probleem waar Challenger aandacht voor vraagt: dat we anders zijn dan we onszelf voorhouden.

Vonkend zelfbewustzijn

In dit boek komen bekende filosofen voorbij en Challenger baseert zich op actueel onderzoek, van biologen, sociologen en psychologen. Soms schrijft ze naar haar these toe, regelmatig roepen onderzoeken vragen op (zoals het verband tussen slachthuizen en misdaad) en ze springt nogal van de hak op de tak. Ondanks deze tekorten is het interessant om Challenger te volgen in haar verwondering en haar gedachten mee te beleven.

‘Er is uiteraard niets wat ons ervan weerhoudt om de aarde te overheersen zoals wij dat willen en het lot van de andere levensvormen aan onze laars te lappen. Wie weet, misschien zou ieder roofdier dit wel doen als het ertoe in staat was?’, vraagt Challenger ironisch. Ze gelooft niet dat een moreel beroep het gedrag van mensen kan veranderen, zolang we niet beseffen dat we dieren zijn en ons als zodanig gedragen.

Af en toe schrijft Challenger over het dier in zichzelf, momenten die veelal samenhangen met het moederschap. Dan stapt de dichter in haar naar voren en worden beschrijvingen poëtischer. Sowieso wordt de lezer getrakteerd op mooie taal, zoals in de beschrijving van ons zelfbewustzijn dat ‘vonkt als een slechte bedrading’.

Het dier in ons is geen politiek pamflet, ook niet de zoveelste oproep om ons leven te verbeteren, en gemakzuchtig is het evenmin – Challenger doet uitgebreid verslag van het onderzoek dat ze in ruim tien jaar heeft verwerkt. Haar boodschap is even eenvoudig als uitdagend: als we in harmonie willen leven met de natuur, moeten we ons bewust zijn van het dier in ons. Dat ons denken mede wordt bepaald door onze lichamelijke behoeften; dat we anderen kunnen ontmenselijken en vermoorden; dat we een roofdier zijn met schuldgevoel. Belast met een beeld van onszelf waar geen mens ooit aan kan voldoen.