Meeslepend geschreven biografie maakt duidelijk hoezeer politiek en geschiedschrijving verweven waren

De moderne geschiedschrijving van de Tachtigjarige Oorlog begint in 1857 met het standaardwerk van een Amerikaan: John Lothrop Motley (1814-1877). Diens The Rise of the Dutch Republic, die hem beroemd maakte, veranderde de Amerikaanse kijk op Nederland grondig. Voordien werd er neergekeken op het landje aan de Noordzee; de bewoners werden gezien als gezapige, gierige, provinciaalse sullen.

Dankzij Motley, wiens verhaal de abdicatie van Karel V (1555) tot de moord op Willem van Oranje (1584) bestrijkt, gold Nederland vanwege zijn verzet tegen de Spaanse tirannie voortaan als baken van vrijheid, en de Opstand als voorloper van de Amerikaanse Revolutie. Het Plakkaat van Verlatinghe stond gelijk aan de Declaration of Independence, Oranje aan Washington. Met weinig oog voor de feitelijke botsing tussen middeleeuws Nederlands particularisme en moderne Spaanse staatsvorming, en geen onderscheid makend tussen godsdienstige en wereldlijke motieven, trok Motley een directe lijn, waarbij het politieke project 'Verenigde Staten' als de superieure uitkomst van de botsing tussen vrijheidsdrang en despotisme werd gepresenteerd.

In zijn meeslepend geschreven biografie maakt de Utrechtse amerikanist Jaap Verheul duidelijk hoezeer politiek en geschiedschrijving verweven waren. Motley zelf, tussen Amerika en Europa heen en weer pendelend, was naast (succesvol) historicus ook (minder succesvol) diplomaat. Als gezant in Wenen en Londen tussen 1861 en 1870 had hij niet veel omhanden. Die tijd benutte hij voor archiefbezoek ten dienste van zijn levenswerk, waartoe hij zich al eerder in Europa gevestigd had.

Zijn politieke en historische opvattingen lieten zich niet scheiden, en de Burgeroorlog in zijn vaderland schemerde voortdurend door zijn opvattingen over het Nederlandse verleden heen. Behorend tot de elite van New-England was Motley conservatief, met een aan De Tocqueville herinnerende angst voor de populistische tendensen van democratie. Bevriend met Bismarck, deelde hij als protestant met de Duitse staatsman diens antisemitische en antikatholieke sentimenten. Motley was weliswaar fervent aanhanger van Lincoln, maar zijn afkeer van de slavernij betekende niet dat hij ook in sociale rassengelijkheid geloofde.

Belangrijk was voor hem het behoud van de Amerikaanse eenheid. Hier fungeerde de Nederlandse Republiek juist als afschrikwekkend voorbeeld: geen staat, maar een losse confederatie, met als grondslag slechts een verbond in plaats van een grondwet.