Maria is overal, ook op tv – een overzicht van haar verschijning in de popcultuur

Het klinkt zo vanzelfsprekend: op Eerste Kerstdag zendt de Evangelische Omroep het programma Stralend Kerstfeest uit, een ‘hartverwarmend kerstprogramma vol licht’, in samenwerking met het Leger des Heils. Artiesten Jim Bakkum, Ruth Jacott en Marlijn Weerdenburg zingen kerstliederen. De rode draad van de avond is het kerstverhaal van Maria.

Maar zo logisch is dat helemaal niet, dat de moeder van het kindeke Jezus – die van het ezeltje en de overvolle herberg – centraal staat in een programma van de EO. Omdat je zou denken dat een protestantse omroep niets opheeft met de verering van Maria, de vrouw die van Luther en de andere reformatoren slechts een bijrolletje toebedeeld kreeg, in de schaduw van God en zijn zoon.

‘Het is verbazingwekkend’, zegt kunsthistoricus Désirée Krikhaar bij de koffie en de kwarktaart. ‘Maar Jezus’ moeder wordt steeds populairder bij protestanten. Het protestantisme ging uit van ‘in den beginne was het Woord’ en alle plaatjes werden eruit geknikkerd, die van Maria incluis.’

Krikhaar kan het weten: ze studeerde behalve kunstgeschiedenis ook theologie en is gespecialiseerd in Byzantijnse kunst en iconen. Ze is van huis uit katholiek en gespecialiseerd in Maria: als initiator en gastconservator van de grote tentoonstelling Maria in het Utrechtse Catharijneconvent in 2017 deed ze vier jaar onderzoek en maakte ze het lijvige prentenboek Geen dag zonder Maria.

Krikhaar legt uit dat het vroege christendom júíst een beeldcultuur was en dat de protestantse kerk nu dus teruggrijpt naar haar eigen verre verleden. ‘Wat ook meespeelt bij de opmars van Maria is de afstandelijkheid en ongenaakbaarheid van een onzichtbare God. Mensen zijn de laatste jaren veel meer op zoek naar connectie. Ze voelen dat er wel iets is, maar vragen zich af: hoe kom je bij dat iets? En dan is een herkenbare moeder veel toegankelijker dan een abstracte vader.’

Met het veroveren van een protestantse fanbase heeft Maria zo ongeveer het laatste bastion geslecht en haar inzetbaarheid nog verder verbreed. Banden met de islam had ze al, want welbeschouwd is de figuur Maryam uit de Koran vergelijkbaar met de Maria uit de Bijbel. Zelf was Maria Joods, als dochter van het vrome Joodse stel Joachim en Anna, die haar dochter Maria onbevlekt ontving. Let wel: Maria heeft niet onbevlekt ontvangen, maar is onbevlekt ontvangen, vrij van erfzonde – ingewikkelde materie waarover bibliotheken zijn volgeschreven en waar Paus Pius IX een heel dogma rond heeft gebreid. Dat wil overigens niet zeggen dat Anna maagd was. Op iconen worden Joachim en Anna vaak met een bed op de achtergrond afgebeeld. Of Maria maagd was en bleef, daarover verschillen Bijbelvertalers en exegeten van mening. Het Hebreeuwse woord waarmee Maria een aantal keer werd aangeduid, almah, betekent niet maagd, zoals het vertaald werd, maar jonge vrouw.

Daarnaast heeft Maria ook heidense trekjes. In haar verhaal en verschijning zitten kenmerken van oudere moedergodinnen als Kybele, Demeter en Isis verstopt. Vurig aanbeden figuren die – heel slim – door de katholieke kerk werden ingekapseld om meer zieltjes te winnen, een beetje zoals de heidense natuurverering werd omgeturnd tot het versieren van de kerstboom. ‘Alle goede kenmerken van die oude godinnen zijn door de kerk aan Maria toegeschreven’, zegt Krikhaar, ‘en alle minder fraaie eigenschappen kwamen op het conto van de zondige Eva.’

Het royaalst vertegenwoordigd is Maria uiteraard in katholieke en orthodoxe kerken. In de Bijbel komt ze maar mondjesmaat voor (49 keer, Krikhaar heeft het eigenhandig geteld), maar in de loop der eeuwen is de Mariaverering zo uit de hand gelopen dat Maria een duizenddingendoekje voor welk bloeden of welke tranen dan ook is geworden.

De manieren waarop ze is afgebeeld veranderden in de loop der eeuwen en breidden gestaag uit. Het oudst is de weergave die nu nog steeds geldt in de orthodoxe kerk: Maria als koningin, zittend op een troon al dan niet met een kroon op haar hoofd – een sterke, ontzagwekkende dame, veel stoerder dan het onderdanige, dienende archetype uit de katholieke kerk. Daar werd ze vooral afgebeeld als zogende moeder, als trooster, met een brandend hart, als door smarten verteerde mater dolorosa onder het kruis, als levende helft van de piëta, met haar gestorven zoon op schoot.

Ook mateloos populair: afbeeldingen van de vele legenden, visioenen en verschijningen van Maria. Want verschijnen aan vrome boerendochters en nietsvermoedende herders deed ze veelvuldig. De Kerk erkende maar liefst dertien van die visoenen van de heilige moeder, van het Mexicaanse Guadalupe in 1531 tot het Siciliaanse Siracusa in 1953 – misschien niet toevallig allemaal noodlijdende gebieden die het bedevaartstoerisme uitstekend konden gebruiken. De verschijningen in Kevelaer en Amsterdam tellen officieel niet, maar trekken desalniettemin vele gelovigen, steeds vaker uit Azië, waar het katholicisme op dit moment hard groeit.

Maria bleek en bleef een hit en mensenmagneet. De alleroudste afbeeldingen van Maria bevinden zich in een Romeinse grafkelder en stammen uit de 2de eeuw na Christus. De allernieuwste afbeeldingen verschijnen op Instagram en in webshops. Want al doet Kim Kardashian nóg zo haar best, de meest afgebeelde en geadoreerde vrouw ter wereld is en blijft Maria. Omdat ze het meest archetypische van alle archetypen is, breed inzetbaar is en blijft verschijnen op plekken waar je haar niet verwacht. Niet alleen in een tv-special van de EO, maar in alle mogelijke uithoekjes van de populaire cultuur.

Doe bijvoorbeeld eens een wilde greep in de grabbelton van het naoorlogse drama en je hebt meteen beet: op het witte doek komt Maria meteen in 1945 al in beeld, met Ingrid Bergman als de beeldschone zuster Mary Benedict in de vrome rolprent The Bells of Saint Mary. En in 1961, in West Side Story, waarin Romeo en Julia opeens Tony en Maria heten, en Tony in een kathedraalachtig decor zingt: ‘Maria, say it loud and there’s music playing, say it soft and it’s almost like praying.’

Met een beetje fantasie is ook de Maria uit The Sound of Music – hoewel volgens haar collega-nonnen een dekselse clown die maar niet deugen wil – wel degelijk een uitverkoren figuur die door moeder overste naar een seculier oord wordt gestuurd om daar voor de kinderschare te zorgen, waarmee haar rol raakt aan die van de probleemoplosser en ideale moeder die de bijbelse Maria is.

Verder nog: Federico Fellini die – hoe rooms wil je het hebben? – in ongeveer elke film wel een Mariavisioen of een Mariabeeld stopte, van La dolce vita tot La strada en I vitelloni tot Il bidone. Of Jean-Luc Godard, die zich in 1985 de woede van paus Johannes Paulus II op de hals haalde met de film Je vous salue, Marie (Wees gegroet Maria), over een jonge maagd die onbezoedeld zwanger raakt.

Dan, minder prominent, in The Talented Mr. Ripley uit 1999: een beeld van Maria dat oprijst uit de golven en een orkest dat het Stabat Mater van Vivaldi speelt. Veel recenter, en niet in de bios maar op tv: de geweldig geacteerde dramaserie Il miracolo, geschreven door Niccolò Ammaniti, waarin tijdens een politie-inval een liters bloed huilend Mariabeeld wordt aangetroffen in het huis van een maffiabaas.

Over het Stabat Mater gesproken: ook in de naoorlogse muziek is Maria omnipresent. Het middeleeuwse gedicht over de bedroefde moeder bij de kruisweg is, behalve door een boel reeds morsdode componisten, in 1985 nog door de Est Arvo Pärt van nieuwe muziek voorzien. Het overbekende Ave Maria van Bach en Gounod is gezongen door zo ongeveer elke zangeres of zanger met een hang naar drama en/of religie: van Céline Dion tot Aron Neville tot Charles Aznavour tot Brace (‘Maria help me met m’n zonden, want ik ben ook maar een mens’) bij De beste zangers van Nederland – Dennie Christian hield het ternauwernood droog. Er zijn versies van Il Divo natuurlijk, en van Luciano Pavarotti.

Er is ook veel lichte muziek gemaakt die over Maria gaat, met als bekendste het thans hyperactuele Mary’s Boy Child van Boney M. En wat te denken van het brave Santa Maria van Mireille Mathieu en de gelijknamige succes-schlager en oorwurm van Roland Kaiser? Al gaat die laatste eerder over een soort temptation island dan over een heilige, met besmuikt pikante teksten als ‘Und tief in ihrem Inneren verborgen/ Brannte die Sehnsucht/ den Schritt zu wagen/ vom Mädchen bis zur Frau’ ( En diep in haar binnenste verborgen/ brandde het verlangen/ de stap te wagen/ van meisje naar vrouw), waarbij dient te worden opgemerkt dat die voorlaatste Duitse zinsnede uit Kaisers keel toch echt klonk als Schnitzelwagen.

Ver weg van de kitsch zitten er ook nog een boel Maria’s verstopt in de popmuziek. Niet alleen in de titels (Lady Madonna van The Beatles), maar ook in de songteksten. Van diezelfde Beatles is uiteraard het welbekende:‘When I find myself in times of trouble, Mother Mary comes to me/Speaking words of wisdom, let it be’. Religieuzer kan haast niet, al beweerde Paul McCartney dat de tekst niet over Jezus’ maar over zijn eigen moeder Mary ging. Blijven we in Engeland voor nog zo’n verborgen Maria, in de eerste zin van Food for Thought van UB40: ‘Ivory madonna dying in the dust/Waiting for the manna coming from the west’, een nummer over honger in de derde wereld.

Niet alleen platen, maar ook platenhoezen blijken een perfecte plek voor Mariaverschijningen. Denk aan Nunsexmonkrock uit 1982, waarop punkzangeres Nina Hagen als een devoot gesluierde moeder poseert met haar dochter Cosma Shiva.

Amper te zien, maar wel degelijk aanwezig: Maria op de hoes van Closer van Joy Division, ontworpen door Peter Saville. De figuur links, van wie we alleen de troostende arm zien, is Maria. De liggende gestorvene is Jezus, de rouwenden zijn haar jongere zus Maria Cleophas, Maria Magdalena en een onherkenbare apostel. Saville maakte de hoes – let wel: weken vóór de plotse dood van leadzanger Ian Curtis – op basis van een foto gemaakt op een kerkhof in Genua, waar de voorstelling is uitgehouwen in de marmeren tombe van de Italiaanse familie Appiani.

Ook amper herkenbaar: de Maria op de hoes van Santana’s lp Abraxas uit 1970, geschilderd door kunstenaar Mati Klarwein in 1962. Het doek heet heel traditioneel Annunciation en toont een liggende zwarte vrouw (gebaseerd op Klarweins vriendin uit Guadeloupe) met de rode engel Gabriël op een conga naast haar en een witte duif in haar kruis.

Even terug naar Nina Hagen: jezelf uitdossen als Mariafiguur is al decennialang een geliefde hobby van bekende vrouwen. Soms omdat ze een troostende, hemelse indruk willen maken – we denken aan het dubieuze medium Jomanda, die van het ingestraalde water en de lichtblauwe lappenjurken – en andere keren omdat ze willen opvallen, imponeren of shockeren. Queen of pop Madonna Ciccone had natuurlijk haar voornaam enorm mee en koketteerde graag met haar katholieke afkomst, om vervolgens priesters en pausen op stang te jagen door er een scheut seks bij te gooien: Freuds madonna en hoer ineen. Haar greatesthitsalbum noemde ze parmantig The Immaculate Collection (De onbevlekte verzameling) en haar dochter heet Lourdes Maria. Bij haar huwelijk met regisseur Guy Ritchie in 2000 doste ze zich uit met een zilveren kroon over haar witte bruidssluier. In 2012, inmiddels gescheiden van Ritchie, opende ze haar MDNA-wereldtournee in een zwarte versie van haar trouwjurk, met een gouden kroon. En een Kalasjnikov.

Nee, dan zijn de op Maria geïnspireerde uitdossingen van rapper Nicki Minaj en zangeres Beyoncé een stuk lieflijker. Minaj deelde in juli van dit jaar, zwanger van haar eerste zoon, meerdere foto’s van haar dikke, blote buik. Op één daarvan, gefotografeerd door David LaChapelle, stond ze met een lange sluier in witte wikkeljurk. Toen Beyoncé in verwachting was van haar tweeling Rumi en Sir in 2017, maakte ze dat bekend door op Instagram een foto te plaatsen waarop ze met blote buik groen gesluierd en geknield voor een bloemenhaag zat.

Later verscheen er een foto van een lichtblauw gesluierde Beyoncé met haar borelingen in de armen met achter haar weer een bloemenlijst en de zee. Theologen zagen er overduidelijke katholieke symboliek in, gemengd met elementen uit de iconografie van de Afrikaanse godin Oshun: een stoerder, sterker en daardoor feministischer beeld dan de onderdanige Maria die we van de katholieke bidprentjes kennen.

Maria dient ook nu als inspiratie voor kunstenaars. Zoals in de couturecollectie die Jean Paul Gaultier in het voorjaar van 2007 aan de heilige maagd opdroeg. Of in de hedendaagse kunst: Bill Viola’s video-installatie The Greeting is een verwijzing naar het moment dat Maria aan haar nicht Elisabeth vertelt dat ze in verwachting is. Het schilderij Pietà from Lampedusa van Carmen Sarbu toont de rouwende Maria met een isolatiedeken die bootvluchtelingen uitgereikt krijgen. Beeldhouwer Elisabet Stienstra maakt levensgrote beelden van poedelnaakte Maria’s in groteske houdingen, gebaseerd op middeleeuwse Sheela-na-Gigs: op kerken en kapellen uitgehouwen reliëfs van vrouwen met uitvergrote geslachtsdelen.

Krikhaar en haar team verzamelden voor de tentoonstelling van drie jaar geleden in Utrecht ook een hoop lollige en leutige prenten. Ze spotten zelfs afbeeldingen van Maria in de vorm van een urinoir, of met als kroontje het logo van McDonald’s. Madonna’s met Pikachu in plaats van Jezus van de Franse kunstenaar Soasig Chamaillard.

Er is zo overweldigend véél Mariamateriaal, het was lastiger weglaten dan verzamelen, zegt Krikhaar, en dat is ook geen wonder. Google een rondje en je wordt overspoeld door Mariaparafernalia. Er zijn stripboeken, kleurboeken, romans (Reve!) en glossy’s gewijd aan of genoemd naar Maria. Votiefkaarsen met Michelle Obama of Dolly Parton als heilige maagd, standbeeldjes zelfs van prinses Diana zaliger als Moeder Gods. Dan is er nog een Mariabarbie van Mattel, een Playmobil-Maria, Mariabehang en – ideaal om een Bloody of Virgin Mary in te serveren – longdrinkglazen met haar beeltenis.

Maria is, kortom, overal en altijd dichtbij. Dat is in mijn particuliere geval al mijn hele leven zo geweest. Ik zat op de basisschool Regina Pacis waar een van de nonnen Maria Virginia heette. Ik groeide op in een huis vol Sterre der Zee-beelden en wijwatervaatjes, soms voorzien van een rozenkrans. Ik herinner me een zwart-witfoto van mijn vaders vader in Lourdes, waar hij begin jaren dertig vergeefs hoopte van zijn hersentumor te genezen. Er stond een plastic Mariabeeldje vol Lourdeswater naast mijn bed en ik woonde op loopafstand van zowel de Lourdesgrot op de Sint-Pietersberg als de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek, waar ik regelmatig een kaarsje brandde bij het Sterre der Zee-beeld. Voor het eten baden wij telkens een weesgegroetje.

De EO heeft natuurlijk groot gelijk. Maria is de aangewezen persoon om ons deze winterse lockdown door te sleuren. Vergeet de boeddha’s van de Xenos en de Intratuin, vergeet zoutlampen en maangodinnen: Maria is het allemaal ineen. De ultieme lifecoach die weet hoe het is om in een klein gezelschap te turen naar een ver lichtpunt en braaf moed te houden tot in het nieuwe jaar de drie wijzen – AstraZeneca, Pfizer en Moderna – komen met hun langverwachte mirre, wierook en goud.