Krakow Photomonth zit vol migratie, geweld en klimaat, maar is altijd origineel en nooit zwaarmoedig

Wat hebben de lotgevallen van een ongewilde vogel in Singapore gemeen met het lot van migranten in Europa? Het antwoord is te vinden in de performance van de Nederlandse fotograaf en verhalenverteller Anaïs López op het Krakow Photomonth Festival, dat een staalkaart biedt van Europese geëngageerde fotografie. Op een vanzelfsprekende manier is op het festival de verbinding gelegd tussen kwesties die de artistieke verbeelding danig op de proef stellen: het verlies aan privacy door digitale techniek, de onzichtbare of moeilijk te visualiseren wereld van flitskapitaal en elektronische oorlogsvoering, migratie en klimaatverandering. Het klinkt loodzwaar maar dat is het niet, er valt zelfs wat te lachen.

Het verhaal van López is fabelachtig. Toen ze arriveerde in Singapore werd haar aandacht getrokken door een fraaie, maar snerpend krijsende vogel. Ze ontdekte dat het diertje, de Mynah, oorspronkelijk uit Java komt en vanwege zijn zangkwaliteiten in de voormalige Britse kroonkolonie werd geïmporteerd. Na de onafhankelijkheid transformeerde Singapore tot metropool. De Mynah veranderde mee: om boven het stadslawaai uit te komen, verhief de vogel zijn stem tot het gekrijs dat hem nu gehaat maakt – de stedelingen staan hem naar het leven.

López bouwde in Singapore een band op met een Mynah. Nadat ze in de krant een verhaal zag met een kop waarin de vogel werd aangewezen als terrorist van de stad, begon ze zich te verdiepen in de lotgevallen van de soort. Vijf jaar onderzoek, fotograferen en filmen later is haar project The Migrant: A Bird on the Run, voltooid. Een boek met foto’s, stills en tekeningen. Een interactieve app. En zijzelf, die met haar voordracht over het trieste lot van de Mynah de bezoekers van Photomonth Krakow moeiteloos aan zich bindt. De parallellen met het lot van veel migranten – afgesneden van hun roots, als exotisch verwelkomd, vervolgens als hinderlijk veracht – dienen zich aan.

Meer kunstenaars die voor het festival zijn geselecteerd door de Nederlandse curator Iris Sikking (onder wie Polen, Duitsers, Zwitsers en relatief veel Nederlanders, wier werk is verdeeld over tien locaties in de stad) weten ingewikkelde vraagstukken te verheffen tot aansprekende presentaties. Zo is er het mooie verhaal van de Duitse Daniela Friebel over – het zit in de lucht, in Krakow – de honderdduizenden spreeuwen die bezit hebben genomen van de bomen op het grootste kerkhof van Rome. Ze komen er overwinteren, want de klimaatverandering maakt de oversteek naar Afrika overbodig. De spreeuwen zwermen sierlijk boven het kerkhof en bedekken de graven onder een dikke laag uitwerpselen. Nabestaanden huren arbeidskrachten – vaak slechtbetaalde migranten – in om de graven te bedekken met plastic folie. Omdat de werklieden elkaars folie pikken, markeren ze hun eigendom. Friebels foto’s tonen in plastic verpakte en gesigneerde grafornamenten en -sculpturen, afgewisseld met opnamen van die onbeheersbare migrantenzwermen hoog in de lucht. Zwanger van symboliek en onweerstaanbaar komisch.

In een belendend zaaltje presenteert de Poolse kunstenaar Lukasz Skapski zijn vlijmscherpe commentaar op de muren en hekwerken die aan de grenzen van Europa worden opgetrokken om migrantenstromen tegen te houden. Onder de noemer The Clinch: New Architecture of European Borders heeft hij een tiental maquettes vervaardigd – maagdelijk wit, akelig precies, stralend van nieuwheid – van de nieuwe hekwerken die zijn verrezen in onder meer Calais, en langs de grens van Hongarije met Zuid-Oost-Europa. Hoe venijnig die prikkeldraadwindingen met scheermessen, hoe onneembaar hoog de hekken – metaal geworden ongastvrijheid. Hij heeft, vertelt Skapski, overwogen de nieuwe grenzen te fotograferen, maar dan had hij kunnen rekenen op hoge kosten, tegenwerking van autoriteiten en technische problemen met drones. Beter dan zo, op miniatuurschaal, heeft hij het Europese antwoord op ongewenste migratie niet kunnen verbeelden.

Fotografie maakt op dit in Europa toonaangevende festival in snel tempo plaats voor andere media, vooral video. De Nederlanders Sander Breure & Witte van Hulzen hebben in The Shores of an Island / Only Skirted met video-opnamen het eiland Utøya in Noorwegen vastgelegd, waar Anders Breivik in 2011 zijn massamoord pleegde op 69 jongeren van de socialistische partij. Langzaam speurt hun camera langs de rotsen en door de bossen waar Breivik – onder meer uit protest tegen immigratie – aan het moorden sloeg. De impliciete vraag: hoe verhoud je je tot zo’n schuldig gebied? Is het alleen een schandvlek of kunnen we het mooie eiland ooit weer zien als een idylle waar de natuur zijn onverschillige gang gaat?

Aan weerszijden van het scherm met het Utøyafilmpje projecteert het tweetal van internet geplukt videomateriaal van vluchtelingen die de gevaarlijke tocht over de Middellandse Zee ondernemen. Niet de vaak getoonde horrorbeelden van wrakkige schepen en drijvende lijken, maar opnamen van migranten die een boekje lezen om de tijd te doden, een duik nemen of – het gevaar is nooit ver weg – worden geschampt door een immens containerschip. De twee films worden verbonden door geluidsfragmenten van Afrikaanse zang en dialogen uit een speelfilm, waarin wordt gesproken over het verlangen naar een eiland waar het goed toeven is en indringers op afstand worden gehouden. Zo plaatst het duo dagdromerij en illusies – zowel over migratie naar het rijke Europa als over de waan van blanke superioriteit – in een nieuw daglicht. Een deel van het antwoord op de vraag of een schuldig landschap zijn aantrekkingskracht kan hervinden, is overigens in Krakau snel gevonden: overal rijden toeristenbusjes met reclame voor tripjes naar het nabije Auschwitz-Birkenau.

Ernstige zaken verbeelden met pure schoonheid, ook de Nederlanders Antoinette de Jong en Robert Knoth doen dat met hun installatie (met video als belangrijkste medium) over het post-catastrofale landschap rond de ontplofte kerncentrale van het Japanse Fukushima. Radioactieve stoffen (waaronder cesium) zijn onlosmakelijk deel gaan uitmaken van de natuurcyclus in de bossen. Er worden manhaftige pogingen ondernomen om besmette akkers af te graven, maar intussen sijpelt de radioactiviteit in het grondwater, wordt opgenomen door de bomen, valt met de herfstbladeren en vergaat tot radioactieve humus voor een nieuwe lente.

Knoth en De Jong (bekend geworden met hun megaproject Poppy, een veelomvattend verhaal over de wereldwijde heroïnehandel) hebben het verlangen invoelbaar gemaakt van de bewoners van Fukushima naar hun achtergelaten landbouwgrond en de bossen waar de geesten van hun voorouders verblijven. Alle seizoenen laten ze zien – de sneeuw, het voorjaar met bloesemende bomen, de herfst – de cyclus die, in de wetenschap van de radioactieve besmetting, zo geruststellend niet meer is. In de zomer klinkt in het verlaten gebied de zang van de nachtegaal.

Zo onzichtbaar als de Fukushima-ramp is, zo zichtbaar is de ramp die zich in Oost-Polen (en op talrijke andere plekken) voltrekt met het delven van steenkool, nog steeds een belangrijke energiebron in het land. Fotograaf Michal Luczak woont bij een kolenmijn, wat hij merkt aan zijn verzakkende huis en wat lichte aardbevingen (waar hebben we dat eerder gehoord?) Met manshoge portretten van de anonieme werkers diep onder de grond, zwart tot diep in hun poriën, geeft hij het bijna vergeten beroep een modern gezicht. Donkere sculpturen zijn het. Zelf verstookt de fotograaf met zijn gezin jaarlijks twaalfduizend kilo kolen om het huis warm te houden – hij meldt het vermoedelijk om aan te geven dat er geen makkelijke oplossingen zijn in het klimaatvraagstuk.

Hoe onverminderd zorgelijk het er ook voor staat, er is in Krakau altijd een uitweg. Te midden van alle pogingen om de digitale wereld zichtbaar te maken, steekt een gigantische collage van de Zwitser Jules Spinatsch er hoog bovenuit. Hij liet zich inspireren door de alziende beveiligingscamera’s van de Staatsopera in Wenen om in 2009 het traditionele Operabal vast te leggen, waar de beau monde van Oostenrijk zich van zijn beste kant laat zien. De camera van Spinatsch legde met mathematische regelmaat en precisie –elke drie seconden een opname – het interieur van de gigantische concertzaal vast: van de nok tot de loges, van het podium tot de coulissen. De zevenduizend feestgangers maken als mieren in hun nest deel uit van het panorama, dat is opgebouwd uit 10.008 opnamen. Het vormt een overweldigend beeld, uitgestrekt over een lengte van vele meters, in de vorm van een krul – symbool voor de doodlopende weg van de controlemaatschappij.

Enkele beelden zijn door Spinatsch samengebracht in boeken die tamelijk achteloos in de expositieruimte liggen, als een soort appendix. Maar wie daarin kijkt, vindt de bekroning van Spinatsch’ project Vienna MMIX: The Spiral Panorama. Enkele mieren worden uitvergroot tot gebruikelijke fotogrootte, zodat hun karakteristieken zichtbaar worden. Wat in een groots verband lijkt op een werveling van vreugde, openbaart zich nu als een treurige aangelegenheid. Er wordt veel gestaard, weinig gelachen. Er wordt gegluurd met toneelkijkers, maar weinig geflirt. Er wordt gedronken en opzichtig gezwegen. Een man lijkt – hoe freudiaans, in Wenen – de borst te krijgen van een vrouw achter hem, ongetwijfeld een lensvertekening, maar niet minder vrolijkmakend. Een festijn van vreugdeloos voyeurisme is het, waar het hart van de voyeuristische toeschouwer in Krakow niettemin sneller van gaat kloppen.

Krakow Photomonth. t/m 24/6.