Kan de nieuwe film van de omstreden Roman Polanski wel zomaar worden vertoond? Drie Nederlandse filmmakers geven hun mening

J’accuse zou deze week in de Nederlandse bioscopen in première gaan, gekoppeld aan een debat in het Amsterdamse centrum De Balie. Door het coronavirus is de film nu alleen online te zien.

Het was een voorstel – of eis – van Adèle Haenel, die boos opstond en de zaal uitliep toen Roman Polanski eind februari in Parijs de César voor beste regie won. De Franse actrice (bekend van onder andere Portrait de la jeune fille en feu) vindt dat vertoningen van J’accuse op zijn minst omkaderd moeten worden, bijvoorbeeld door debatten over seksueel geweld jegens vrouwen.

‘Een film hoeft voor mij door helemaal niks omkaderd te worden’, reageerde Polanski in het tijdschrift Paris Match, dat de 86-jarige filmmaker uitgebreid sprak over zijn bewogen leven. Van de Holocaust, die hij als Pools-Joods jongetje ternauwernood overleefde, tot de horrormoord op zijn zwangere echtgenote Sharon Tate in 1969. En van zijn nooit afgeronde strafzaak voor de verkrachting van de 13-jarige Samantha Geimer in 1977 tot de sliert recent geuite beschuldigingen van seksueel misbruik, dat de filmmaker anders dan het eerdere vergrijp ontkent.

Voor de goede orde: J’accuse (internationale titel: An officer and a Spy) gaat niet over seksueel geweld, maar betreft een historisch drama over Alfred Dreyfus, de eind 19de eeuw valselijk van spionage beschuldigde en veroordeelde joodse Franse officier. Polanski’s bewerking van de historische roman van Robert Harris uit 2013 volgt de Franse officier Picquart (acteur Jean Dujardin), die als kersvers aangesteld hoofd van de militaire spionagedienst ontdekt dat Dreyfus onschuldig is en vervolgens zijn carrière riskeert om hem vrij te krijgen. De film toont een van antisemitisme doordesemd en juridisch corrupt Frankrijk; zelfs de nobele Picquart koestert vooroordelen jegens joden.

J’accuse was een grote bioscoophit in Frankrijk en won de Zilveren Leeuw op het festival van Venetië, maar ontlokte ook protest: verdiende Polanski dit podium wel? Zeker toen de film en de filmmaker genomineerd werden voor nationale Franse filmprijzen, nam de verontwaardiging toe. Polanski zou zich met zijn film spiegelen aan de valselijk beschuldigde Dreyfus, zichzelf zo willen vrijpleiten. De filmmaker stelde, wederom in Paris Match, zich nooit te hebben geïdentificeerd met de figuur Dreyfus: ‘Dat zou grotesk zijn.’

Distributeur Cineart kocht Polanski’s film aan voor vertoningen in de Benelux, maar twijfelde over de uitbreng in Nederland na de demonstraties in Frankrijk en België. Het Amsterdamse debatcentrum De Balie stelde daarop voor de vertoning(en) aan een debat te koppelen en deed alvast een persbericht uitgaan: ‘Moeten we de man en zijn wandaden van zijn kunst scheiden?’ Diverse theaters in het land haakten aan, tot corona elke bioscoopvertoning verhinderde. Nu gaat de film deze week uit bij de online-aanbieder Picl.

Regisseur Dana Nechusthan (49) was een van de genodigden voor het debat, samen met schrijver Jessica Durlacher en regisseur Eddy Terstall. ‘Ik heb J’accuse inmiddels gezien. En ik begrijp eigenlijk niet hoe die film Polanski vrij zou pleiten. Het is een universeel verhaal: man neemt het op voor een ten onrechte beschuldigde, gaat daaraan zelf bijna ten onder.

‘Maar waar het mij om gaat, is dat ik als individu wil kunnen bepalen of ik iets wel of niet ga zien, behalve als de wet het kunstwerk verbiedt. Dat is een groot goed, die vrije keuze. Instituten of bewegingen in de samenleving mogen dat niet bepalen. Anders kom je in de regionen van religie en fascisme, waarmee ik persoonlijk niets te maken wil hebben.’

Voor de regisseur van Dunya en Desie en Hollands Hoop was de #MeToo-beweging een ‘eyeopener’. ‘Dingen die ik normaal achtte, wáren niet normaal. #MeToo is een heel belangrijke beweging voor de emancipatie van vrouwen. Maar dat staat los van de kunst zelf. Kevin Spacey is mijn lievelingsacteur. Wat die man wel of niet heeft gedaan, maakt niet dat ik anders naar zijn films kijk. Zoals ik ook gewoon naar Caravaggio in het Rijks ga. Als mijn kinderen heel gewelddadige, nare computerspelletjes spelen, zoals Grand Theft Auto of Doom, die vast gemaakt zijn door heel brave huisvaders, heb ik liever dat ze naar de muziek van Michael Jackson luisteren of films kijken van Polanski.’

Sacha Polak (37) won afgelopen jaar de belangrijkste Gouden Kalveren (beste film, beste regie) voor haar Engelstalige drama Dirty God. ‘Ik vind het een vreemd idee om zijn films, waarvan iedereen jaren heeft genoten, ineens weg te stoppen. Het mooiste wat Polanski de wereld te bieden heeft, zijn nou juist die films. Over die nieuwe aanklachten tegen hem kan ik niets zeggen, maar het is niet aan het volk om te bepalen of hij schuldig is. Het meisje – inmiddels vrouw – van die zaak uit de jaren zeventig heeft verzocht om de gerechtelijke procedure van haar zaak met Polanski stop te zetten, want ze lijdt onder de aandacht en ze heeft hem vergeven. Dat is ook iets tussen die twee mensen. En verder kun je een film uitzetten, als je niet wilt kijken. Dat bepaal je zelf. Ik luister nu niet meer maar Michael Jackson, want dat voelt ongemakkelijk. Die documentaire over hem zit zo op mijn netvlies. Maar misschien luister ik over tien jaar wel weer naar zijn liedjes. Het maakt niet dat ik ineens anders over de persoon Jackson denk.’

Ook Nouchka van Brakel zag Polanski’s historische drama, op verzoek van de Volkskrant. ‘Ik vond het aan het begin wel moeilijk om al die mannen met snorren in J’accuse uit elkaar te houden, maar ik vind het een indrukwekkende film. Ik ben een bewonderaar van de cineast Polanski: Chinatown, Repulsion, die zijn waanzinnig goed. En misschien ben ik wat vergevingsgezind van aard, maar die zaak uit 1977 is nu toch wel een keertje klaar?’

De 79-jarige regisseur van speelfilms als Van de koele meren des doods (1982), Een vrouw als Eva (1979) en Het debuut (1977), waarin een 14-jarig meisje seks heeft met een 41-jarige man, las een recent interview met de inmiddels 57-jarige Samantha Geimer. ‘Een wijze vrouw, vond ik. Ze wil niet dat het slachtofferschap haar leven tekent. Ze heeft meer last van de media dan van Polanski. Het domste wat die ooit kon doen is vluchten uit Amerika: hij had zijn straf gewoon moeten uitzitten, daar. Polanski was fout: van mij mocht hij best een jaartje de gevangenis in. Maar anderen moeten niet voor mij bepalen wat ik wel of niet ga zien.’

Er zijn talrijke voorbeelden van kunstenaars die zich misdroegen, zegt Van Brakel. ‘Wat dacht je van Rodin? Als je weet hoe die Camille Claudel behandelde, schieten de tranen in je ogen. Of Bertolucci met Maria Schneider, met wie ik nog heb gewerkt bij Een vrouw als Eva. Ze vertelde me hoe hij haar geest had verwoest met die verkrachtingscène in Last Tango in Paris, waarvan ze vooraf niets wist. Toch moet je ook die film kunnen zien, vind ik. Het is goed om kennis te nemen van zaken die gruwelijk zijn: dan ga je nadenken over je eigen morele kompas.’

Ze was graag aangeschoven bij het door corona genekte Polanski-debat. ‘Waren daar ook tegenstanders uitgenodigd? Voor zover bekend niet? O, nou hopelijk hadden er dan wat nijdige jonge feministen in het publiek gezeten. Anders zou het een saaie discussie worden.’