Jaap Robben schrijft een roman die je langzaam de keel snoert

De kinderziel: Jaap Robben (1984) kan zich er bijzonder goed in verplaatsen, of heeft de zijne nooit gedag gezegd. Na een aantal succesvolle kinderboeken (De Zuurtjes, Zullen we een bos beginnen?) kiest hij weer een kind als hoofdpersoon in zijn eerste literaire (volwassenen)roman Birk. Vanaf de eerste bladzijde zet hij diens binnenwereld scherp neer, met eenvoudige woorden, onbevangen observaties, maar zeer doeltreffend: 'Het was de rots waar ik 'nooit-nooit-nooit, kijk mij eens aan', nooit vanaf mocht springen.'

Schuldgevoel

Birk speelt zich af op een mini-eilandje, ergens tussen Schotland en Noorwegen, waar slechts twee huizen zijn bewoond. De 9-jarige Mikael Hammerman ziet zijn vader in het water verdwijnen, kopje onder. Hij verzwijgt voor zijn moeder wat er is gebeurd, waardoor zij blijft hopen op een terugkeer. Maar de jaren verstrijken, Mikael groeit op tussen moeder en de enige buurman Karl, en vader keert niet terug. Schuldgevoel en gemis overheersen Mikaels jeugd. Naar school gaat hij niet, want hij kreeg van zijn vader altijd thuisonderwijs. Hij lummelt dus maar een eind weg; doet klusjes voor Karl, leert zich scheren van zijn moeder, en sluit vriendschap met een meeuw. Soms kruipt zijn vader als miniatuurtje uit de kraan, in de verbeelding van het kind.

Op het eerste gezicht geen grootse verwikkelingen, en de vertelling is traditioneel opgebouwd. Toch schreef Robben met deze gegevens een roman die je langzaam de keel snoert.

undefined

Een verhaal op een eiland doet vaak klinisch aan: de personages kunnen niet gemakkelijk weg en er komen niet zomaar nieuwe bij. 's Mensen ware aard komt in de rauwe natuur eerder bovendrijven dan in de stad, en daardoor heeft de keuze voor een eiland vaak iets gemakzuchtigs. Maar bij Robben is die plaats een metafoor voor het onvermogen tot menselijk contact. Hoe een mens zich af kan sluiten voor de ander, juist voor zijn meest dierbare. Mikael en zijn moeder hebben elkaar na het verdwijnen van de vader meer dan ooit nodig, maar duwen elkaar daardoor van zich af. Zijn moeder eist exclusiviteit van hem, als een jaloerse minnaar, hij mag geen vrienden maken. Dat dwingt Mikael tot leugens en bedrog, terwijl hij diezelfde monogamie ook van zijn moeder eist. Deze terminologie is net zo dubbelzinnig als het lijkt; tussen de regels zindert voortdurend een incestueuze spanning.

Maar nooit expliciet. Robben verstaat de kunst van het weglaten. Er schuilt verdriet in de terloopse opmerking dat de achterkant van het horloge van Mikaels vader koud voelt. En die uitgebeende stijl is bij hem niet schools, niet koket, maar volgt heel natuurlijk uit de blik van het kind. Als hij een zeester van de rots opraapt, lijkt het 'alsof je een pleister lostrekt'.

Waarheid

Liefde kan ook verstikkend zijn. Dat is de even onvermijdelijke als pijnlijke waarheid die Birk laat zien. Toch veroordeelt Robben zijn personages niet, ook niet de grillige, manipulerende moeder die in wezen de sterkste zou moeten zijn. In een gefantaseerd gesprek met zijn vader laat Mikael een dood vogeltje zien. 'Dat is mijn schuld, ik had hem vrij moeten laten', zegt de zoon. 'Probeerde je ervan te houden?' 'Ik denk het wel.' 'Dan is het niet jouw schuld.'