Ja, vrouwen kunnen écht spijt hebben van hun moederschap

Schrijf een boek over vrouwen die spijt hebben van het moederschap en je wéét dat daarop heftige reacties zullen komen. Toch had de Israëlische socioloog Orna Donath (40) niet verwacht dat haar studie - gebaseerd op interviews met 23 vrouwen die hun moederschap berouwen - zo'n stormachtig debat teweeg zou brengen. Haar boek werd een bestseller, vrijwel alle media sprongen erbovenop, de hashtag #regrettingmotherhood ging viral, moeders met wroeging spraken zich uit in talkshows en/of schreven er zelf ook een boek over. Het boek is onder meer vertaald in het Spaans, Italiaans, Koreaans, Kantonees, Mandarijn en Hebreeuws. Deze week komt Regretting Motherhood in het Engels uit.

Donath ontving honderden dankbetuigingen van opgeluchte moeders die zich voor het eerst niet alleen voelden. Tegelijkertijd maakte ze opvallend veel haat los. Met aan de meest ongenuanceerde kant van het spectrum blogposts als: 'Deze vrouw moet de straat worden opgesleept, haar tanden moeten met een klauwhamer worden verwijderd en alle kinderen in de stad moeten worden opgesteld in formatie zodat ze ieder met een mes een stuk van haar kunnen afsnijden. Daarna moet ze levend worden verbrand.'

Toch was de meeste kritiek niet tegen haar gericht, maar tegen de vrouwen die zich waagden te herkennen in de (anonieme) getuigenissen van de Israëlische moeders. In het publieke debat zijn ze veelvuldig weggezet als egoïstische, individualistische, labiele, gestoorde vrouwen die te veel op Instagram zitten en de belichaming zijn van de 'klaagcultuur' waarin we leven. De gezinssituaties van de vrouwen lopen uiteen, maar ze hebben gemeen dat ze hun moederschap het liefst ongedaan zouden willen maken, óndanks de liefde die ze voelen voor hun kinderen. En dan loop je tegen een dijk van een taboe aan.

Welke reacties verbaasden u het meest?

'Hoe hardnekkig het bestaan van spijt wordt ontkend. Dat komt volgens mij doordat we moederschap behandelen als een soort mythisch koninkrijk, dat buiten het menselijke domein van spijt valt. Daarbij heeft spijt een slechte reputatie in onze samenleving. We verwachten dat iemand spijt heeft nadat hij een zonde heeft begaan of een criminele daad. In bijna alle andere gevallen wordt spijt vooral gezien als een problematische emotionele toestand omdat het zogenaamd een bewijs is van zwakte en nederlaag. Maar we zijn mensen en mensen hebben spijt. Waarom niet over het moederschap?'

Hoe een gesprek over moederberouw altijd wordt gedicteerd door sociale regels wordt prachtig geïllustreerd in een door feministen bejubelde scène van House of Cards, vierde seizoen. Presidentsvrouw Claire Underwood krijgt van de vrouw van een congreslid de vraag of ze spijt heeft dat ze nooit kinderen heeft gekregen. Waarop Claire na een snijdende pauze met koele blik antwoordt: 'Heb jij weleens spijt dat je ze hebt?' De vragen zijn elkaars spiegelbeeld, alleen de ene is geoorloofd en legitiem, aan de andere brandt niemand zich. Donath dus wel.

Dankbaar en vriendelijk reageert ze op het interviewverzoek. Zeker, ze praat graag over haar boek en de nasleep, maar wil wel dat dit 'gesprek' via mail plaats vindt. Onwerkbaar, denk ik in eerste instantie. Maar ze staat erop, het onderwerp ligt te gevoelig, ze is al vaak verkeerd geciteerd en haar intenties zijn al te vaak verdraaid.

Zo is haar studie geen verheerlijking van moeders die spijt hebben. En het is geen manifest tegen voortplanting. 'Ik ben niet tegen moederschap, heb niets tegen moeders, kinderen of geboortes - zolang ze gewenst zijn.' Het is geen 'hype' of 'fenomeen', zoals volgens Donath veel is gesuggereerd. En ook geen uitnodiging om naar een 'emotionele freak show' te kijken.

Wat Donath wél wil bereiken, is dat 'spijt' een plek krijgt in de waaier aan emoties die vrouwen kunnen voelen over het moederschap: er is simpelweg niet één moedergevoel. Maar haar missie behelst meer dan de erkenning van een emotie. 'Spijt is niet alleen iets persoonlijks.' Dan ga je volgens Donath voorbij aan de druk die de maatschappij op vrouwen legt om kinderen te krijgen, en hoe ze zich als moeder behoren te gedragen en voelen. Al decennia lang zijn vrouwen 'bang emoties toe te staan die na de geboorte anders zijn dan van ze worden verwacht', schrijft Donath in haar boek. 'Doen ze dit wel, dan weten ze dat ze onmiddellijk worden gelabeld als 'slechte moeder'.'

Een van de kritieken op uw onderzoek is dat het een rechtvaardiging is van uw eigen levensstijl: carrière maken zonder kinderen.

'Die claim verwerp ik volledig. Als mijn motivatie was om 'vrouwen te bewijzen dat ze de grootste fout van hun leven maken door moeder te worden', zou ik niet anders zijn dan de samenleving die de arrogantie heeft alles beter te weten dan de vrouwen zelf.

'Daarbij ben ik tegen de vergelijking 'moeders versus carrière'. Die berust op de veronderstelling dat als je geen moeder wilt zijn je dan waarschijnlijk 'een man' wil zijn. Of je moet aantonen dat je op een andere manier succesvol bent. Veel vrouwen die ik heb ontmoet willen geen kinderen én geen carrière. Ik verlang naar de dag waarop vrouwen geen moeder kunnen zijn zonder dat ze in ruil daarvoor zichzelf moeten bewijzen. Dat zal de dag zijn waarop we de diversiteit van vrouwen beginnen te erkennen.'

Waarom wilt u zelf geen kinderen?

'Ik weet al sinds mijn 16de dat ik geen moeder zal worden. Ik voel en ik weet dat het niet bij mij past. Dit heb ik zelf nooit als een probleem gezien dat moet worden opgelost - voor mij is het logisch dat sommige vrouwen kinderen willen en andere niet. Maar de samenleving reageert op mij alsof ik wél een probleem heb. En precies deze houding is mijn probleem, niet mijn onwil moeder te zijn.'

Hoe reageert uw eigen omgeving dan op die onwil?

'Ik krijg in Israël veel reacties als: 'Je bent egoïstisch, geen echte vrouw, gestoord'. Ik word bang gemaakt met de toekomst, want die zal zeker miserabel zijn zonder kinderen.

'Na een lezing die ik gaf, kreeg ik een keer de vraag of ik een hond of kat had, of ik wel wist wat verantwoordelijkheid was. Deze vraag maakt duidelijk dat vrouwen die geen moeder zijn, worden gezien als onzorgvuldig en kinderachtig. Alsof we atomen zijn die in de lege ruimte zweven, zonder zinvolle relaties en aansprakelijkheid.'

In 2007 begon Donath aan haar studie naar Israëlisch-Joodse vrouwen zonder kinderwens. Allemaal hadden ze op een zeker moment in hun leven te horen gekregen: 'Je zult er spijt van krijgen'. Geïntrigeerd door de vanzelfsprekende afwezigheid van de mogelijkheid dat je ook spijt kunt krijgen als je wél kinderen neemt, besloot ze er onderzoek naar te doen.

En daarmee schopt Donath tegen heel wat heilige huisjes aan in Israël, een land waarin een vrouw gemiddeld 3,1 kinderen in haar leven baart. Ter vergelijking: in Nederland schommelt het gemiddelde rond de 1,6 kinderen per vrouw. Israël is volgens Donath een 'vruchtbaarheidsbehandelingssupermacht'. De ethische discussie die in Nederland wordt gevoerd over superbaby's en het knutselen met dna, is in Israël vrijwel afwezig. Er is namelijk ook een nationaal belang. Door de herinnering aan de Holocaust en de hedendaagse realiteit van conflicten en oorlogen zijn kinderen meer dan alleen een vorm van zelfrealisatie; een hoog geboortecijfer is noodzakelijk voor de overleving van de etnische groep. 'Baarmoeders worden beschouwd als 'nationale baarmoeders', die moeten worden gerekruteerd voor de Joodse zaak', schrijft Donath in de wetenschappelijke publicatie van haar studie (2015).

Overal waar Donaths boek uitkomt, volgt het debat een vergelijkbaar patroon: zuchten van herkenning worden vervolgens overschreeuwd door kreten van ontkenning en veroordeling. In een opmaat naar de Engelse publicatie sprongen Australische en Nieuw-Zeelandse media er vorige maand bovenop. In mei kwam Regretting Motherhood uit in Israël. In 2015 was daar naar aanleiding van haar wetenschappelijke publicatie al een pittige discussie.

Het anonieme internet is altijd een veilige haven voor taboes, alhoewel de reacties vaak genadeloos zijn. Onder aan een veel gedeeld artikel over het onderwerp, van Stefanie Marsh in The Guardian eerder dit jaar, waarin de studie van Donath wordt genoemd, staat de melding: 'Door de persoonlijke en gevoelige aard van dit stuk worden de comments van tevoren gemodereerd.' Na 1.900 reacties werd de discussie gesloten.

De Facebookgroep I Regret Having Children - 8.000 volgers - heeft als profielfoto een vrouw met het woord 'Guilty' op haar hoofd. 'Deze pagina is er om alle moeders en vaders te laten weten dat het niet iets abnormaals is om spijt te hebben dat je kinderen hebt gekregen, en het zou geen taboe moeten zijn', staat erbij.

De #regrettingmotherhood-discussie is vooralsnog aan Nederland voorbijgegaan, maar werp een blik op reacties van vrouwen die zich ambivalent uitspreken over hun moederschap en je weet ongeveer wat je kunt verwachten. Toen journalisten en uitgevers Femke Sterken en Barbara van Erp in 2015 een boek schreven over hoe zwaar ze het moederschap vonden, kregen zij vergelijkbare kritiek als de moeders met spijt: rijp voor het gesticht. Online werd gesuggereerd dat ze nooit moeder hadden mogen worden en dat abortus een beter idee was geweest.

Waarom moet spijt per se worden erkend?

'Spreek je niet over spijt, dan blijft de route die voor vrouwen wordt uitgestippeld misleidend en beperkt, waardoor ze geen ruimte hebben af te wegen wat ze echt willen.'

Donath ziet het debat meestal snel verschuiven van 'spijt' naar 'ambivalentie' en ze hamert er keer op keer op dat dit twee verschillende dingen zijn. 'We weten al dat het moederschap vol zit met spanningen en ambivalentie die hulpeloosheid, frustratie, schuld, schaamte, woede, vijandigheid en teleurstelling kunnen veroorzaken', schrijft ze in haar boek. Spijt gaat over de ervaring dat je de overgang van niemands moeder naar iemands moeder berouwt, aldus Donath.

De vrouwen die Donath interviewde maken een duidelijk onderscheid tussen hun kinderen en het moederschap als ze over spijt praten. Ze hebben geen spijt dat hun kinderen zijn geboren, maar wel dat ze moeder zijn. Velen beschrijven een vorm van verlies: van het zelf, het gevoel van vrijheid, controle en tijd.

Jasmine, moeder van een kind, is een van de 23 geïnterviewde moeders: 'Hij maakt me blij, ik kan niet zeggen dat hij dat niet doet. Maar los daarvan vind ik het niet leuk een ouder te zijn. Soms haat ik het zelfs, tot grote frustratie aan toe.'

Rotem, moeder van twee kinderen: 'Na de bevalling van mijn dochters had ik helemaal niet het niet gevoel dat ik mijn potentieel had verwezenlijkt. Ik werd eerder geconfronteerd met grenzen. Dat was het dan. Ik kan niets meer doen, niets, mijn wereld is mijn oester niet meer.'

Erika, moeder van vier kinderen en oma: 'Kan ik nu zeggen, terugkijkend, dat het dertig jaar lijden waard was? Absoluut zeker van niet. Nee. Zou ik het overdoen? Nooit.'

(Postnatale) depressie? Afwezige partner? Beperkte financiële middelen? Gehandicapt kind? Tijdens het lezen van Donaths boek zoekt het brein automatisch naar verklaringen. Harteloos lijken geen van deze vrouwen, dus er 'moet' toch een goede reden zijn voor hun wroeging? 'Dat een vrouw haar spijtgevoel 'slechts' baseert op haar eigen subjectieve ervaring, 'zelfs' als de kinderen normaal en gezond zijn, kan bijna niemand zich voorstellen', mailt Donath.

Dat komt volgens haar door het 'eind-goed-al-goed-verhaal' dat we elkaar over het moederschap vertellen: 'Misschien duurt het een paar maanden, misschien een jaar of twee - maar op een dag komt alles goed, en zal de vrouw zich op haar gemak voelen in haar moederrol. Maar de vrouwen die meededen aan mijn studie maken niet zo'n catharsis mee, en de ouderen zeggen: nee, er is tijd overheen gegaan en we vinden nog steeds dat voor ons het moederschap een fout is geweest.'

Is het niet gevaarlijk voor kinderen als ze van hun moeders krijgen te horen dat die het moederschap als een lijdensweg ervaren? Sommige mensen noemen dat zelfs een vorm van 'kindermishandeling'.

'Praten over een pijnlijk onderwerp maakt het nog geen kindermishandeling. De kans is aanwezig dat kinderen aanvoelen dat hun moeders niet geïnteresseerd zijn in moederschap en dat ze zich daarvoor verantwoordelijk voelen, alsof zij het hebben veroorzaakt.

'Daarom overwegen sommige vrouwen in mijn studie om er toch ooit met hun kinderen over te praten, als ze ouder zijn. In hun optiek ben je een goede moeder als je zo veel mogelijk opties met je kinderen bespreekt, niet alleen het mythische beeld dat over moederschap bestaat. Met andere woorden, met kinderen over spijt praten, komt voort uit de wens ze te beschermen.'